تنبيه الأمة و تنزيه الملة؛ ص: 11

نرم افزار جامع فقه نور
نام كتاب: تنبيه الأمة و تنزيه الملة‌
موضوع: فقه استدلالى‌
نويسنده: نائينى، ميرزا محمد حسين غروى‌
تاريخ وفات مؤلف: 1355 ه‍ ق‌
زبان: فارسى‌
قطع: وزيرى‌
تعداد جلد: 1‌
ناشر: انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم‌
تاريخ نشر: 1424 ه‍ ق‌
نوبت چاپ: اول‌
شابك: 2- 348- 371- 964‌
محقق/ مصحح: سيد جواد ورعى‌

تنبيه الأمة و تنزيه الملة:
تنبيه الأمة و تنزيه الملة
......مقدمۀ تحقيق ؛ ص : 11
.............زندگينامۀ علامۀ نائينى ؛ ص : 11
....................هجرت به عتبات ؛ ص : 12
....................شخصيت علمى ؛ ص : 13
....................شخصيت معنوى ؛ ص : 14
....................شخصيت اجتماعى - سياسى ؛ ص : 15
....................آثار و تأليفات ؛ ص : 18
.............سرنوشت«تنبيه الأمة و تنزيه الملة» ؛ ص : 20
....................«تنبيه الأمة» و انگيزۀ تحقيق و تصحيح آن ؛ ص : 23
....................يادآورى ؛ ص : 27
....................تقريظ آية الله آخوند ملا محمد كاظم خراسانى ؛ ص : 33
....................تقريظ آية الله ملا عبد الله مازندرانى بسم الله تعالى شأنه ؛ ص : 34
......[مقدمۀ مؤلف‌] ؛ ص : 35
.............[انگيزه تأليف كتاب‌] ؛ ص : 38
.............[نامگذارى كتاب‌] ؛ ص : 38
.............[تعريف و تشريح مفاهيم‌] ؛ ص : 39
....................[الف) ضرورت قيام حكومت به نوع مردم‌] ؛ ص : 39
....................[ب) اقسام سلطنت‌] ؛ ص : 40
..........................[1 - سلطنت تمليكيه‌] ؛ ص : 41
..........................[2. سلطنت ولايتيه‌] ؛ ص : 43
..........................[امتياز دو نوع سلطنت‌] ؛ ص : 44
..........................[عصمت، حافظ سلطنت ولايتيه‌] ؛ ص : 45
..........................[نظارت بيرونى، جايگزين قوۀ عاصمۀ عصمت‌] ؛ ص : 46
..........................[تحقق نظارت بيرونى‌] ؛ ص : 47
.................................[1. تدوين قانون اساسى‌] ؛ ص : 47
.................................[2. تشكيل مجلس شوراى ملى‌] ؛ ص : 48
..........................[مشروعيت نظارت مجلس‌] ؛ ص : 48
..........................[اسارت و تبعيض، اساس سلطنت تمليكيه‌] ؛ ص : 49
..........................[آزادى و مساوات، اساس سلطنت ولايتيه‌] ؛ ص : 49
....................[ج) آزادى از اسارت و بندگى‌] ؛ ص : 51
..........................[قرآن و اسارت مردم‌] ؛ ص : 51
..........................[اسارت مردم در تاريخ اسلام‌] ؛ ص : 52
..........................[فرعون و اسارت بنى اسرائيل‌] ؛ ص : 53
..........................[بنى اميه و اسارت مردم‌] ؛ ص : 54
..........................[امام حسين عليه السلام، قهرمان حريت و آزادگى‌] ؛ ص : 55
..........................[امام عصر(عج) و آزادگى از اسارت طاغوتها] ؛ ص : 56
..........................[پيوستگى استبداد سياسى و استبداد دينى‌] ؛ ص : 58
....................[د) مساوات آحاد ملت با سلطان‌] ؛ ص : 60
..........................[مساوات در حقوق‌] ؛ ص : 60
..........................[مساوات در احكام‌] ؛ ص : 60
..........................[مساوات در مجازات‌] ؛ ص : 61
..........................[فقها در مصاف با استبداد] ؛ ص : 63
..........................[شعبۀ استبداد دينى و آميختن حق و باطل‌] ؛ ص : 64
......[فصول پنج‌گانۀ كتاب‌] ؛ ص : 67
.............[فصل اول:][حقيقت سلطنت نزد اديان و عقلا] ؛ ص : 69
....................[مقام اول: امانت‌دارى، حقيقت سلطنت‌] ؛ ص : 69
....................[مقام دوم: درجۀ محدوديت سلطنت‌] ؛ ص : 72
.............[فصل دوم:][تحديد سلطنت در عصر غيبت‌] ؛ ص : 75
....................[چند مقدمه:] ؛ ص : 75
..........................[1. وجوب نهى از منكر] ؛ ص : 75
..........................[2. نيابت فقهاء در عصر غيبت‌] ؛ ص : 75
..........................[3. لزوم تحديد غاصب‌] ؛ ص : 76
....................[نتيجه: لزوم تحديد سلطنت جائره و تحويل آن به مشروطه‌] ؛ ص : 76
....................[شورويه بودن سلطنت و حفظ مملكت اسلامى‌] ؛ ص : 79
.............[فصل سوم:][مشروطه و تحديد سلطنت‌] ؛ ص : 83
....................[الف) تحقق سلطنت اسلاميه با مشورت عقلا] ؛ ص : 83
..........................[مشورت در قرآن‌] ؛ ص : 83
..........................[سيره پيامبر صلى الله عليه و آله در مشورت با اصحاب‌] ؛ ص : 84
..........................[امام على و مشورت خواهى‌] ؛ ص : 85
....................[ب) نظارت بيرونى، جايگزين عصمت و عدالت‌] ؛ ص : 87
..........................[نظارت نمايندگان ملت بر مجريان‌] ؛ ص : 88
....................[ج) ضرورت تدوين قانون اساسى‌] ؛ ص : 88
..........................[مسلمانان و مباحث فلسفۀ سياسى‌] ؛ ص : 91
.............[فصل چهارم:][پاسخ به شبهات و مغالطات‌] ؛ ص : 95
....................[الف) مغالطه دربارۀ آزادى‌] ؛ ص : 96
....................[ب) مغالطه دربارۀ مساوات‌] ؛ ص : 100
..........................[مساوات در اسلام‌] ؛ ص : 101
....................[ج) مغالطه دربارۀ قانون اساسى‌] ؛ ص : 106
..........................[تعريف بدعت‌] ؛ ص : 106
..........................[لزوم مقدمۀ واجب‌] ؛ ص : 107
....................[د) مغالطه دربارۀ هيئت نظار و مجلس شوراى ملى‌] ؛ ص : 109
..........................[1. مداخلۀ امت در امر امامت‌] ؛ ص : 110
.................................[پاسخ:] ؛ ص : 111
..........................[2. دخالت مردم در امور حسبيه‌] ؛ ص : 111
.................................[پاسخ:] ؛ ص : 112
........................................[عدم لزوم تصدى شخص مجتهد] ؛ ص : 113
........................................[مراتب تصدى امور حسبيه‌] ؛ ص : 113
..........................[3. عدم انطباق هيئت نظار با وكالت شرعيه‌] ؛ ص : 114
..........................[4. بدعت بودن اعتبار رأى اكثريت‌] ؛ ص : 115
.................................[سيرۀ پيامبر در عمل به رأى اكثريت‌] ؛ ص : 116
.................................[امام على عليه السلام و عمل به رأى اكثريت‌] ؛ ص : 116
.................................[عاقبت‌انديشى آخوند خراسانى‌] ؛ ص : 117
.................................[بهانه‌جوئى‌ها با هدف حمايت از استبداد] ؛ ص : 119
.............[فصل پنجم:][صحت و مشروعيت مداخلۀ نمايندگان مجلس و شرائط و وظائف آنان‌] ؛ ص : 123
....................[الف) صحت و مشروعيت مداخله‌] ؛ ص : 123
....................[ب) شرائط نمايندگان مجلس‌] ؛ ص : 124
..........................[1. اجتهاد در فن سياست‌] ؛ ص : 124
..........................[2. وارستگى از هوى و طمع‌] ؛ ص : 124
..........................[3. خيرخواه دين و دولت و مملكت‌] ؛ ص : 125
.................................[توصيه: دقت در انتخاب نمايندگان‌] ؛ ص : 126
....................[ج) وظائف اصلى نمايندگان‌] ؛ ص : 127
..........................[1. تطبيق دخل و خرج مملكت‌] ؛ ص : 127
..........................[2. تشخيص وضع قوانين و تميز ثابت از متغير] ؛ ص : 133
.................................[احكام ثابت و متغير] ؛ ص : 133
.................................[چند فرع سياسى:] ؛ ص : 134
........................................[1. انطباق قوانين مجلس با احكام ثابت‌] ؛ ص : 134
........................................[2. مشورت فقط در حوزۀ احكام متغير] ؛ ص : 135
........................................[3. الزام‌آور بودن قوانين حكومتى در احكام متغير] ؛ ص : 135
........................................[4. تدوين قوانين در حوزۀ احكام متغير] ؛ ص : 136
........................................[5. احكام متغير، تابع مصالح و مقتضيات زمان‌] ؛ ص : 137
..........................[3. تفكيك قواى مملكت‌] ؛ ص : 138
......[خاتمه‌] ؛ ص : 141
.............[مقصد اول: قواى حافظ استبداد] ؛ ص : 141
....................[1. جهل مردم‌] ؛ ص : 141
....................[2. استبداد دينى‌] ؛ ص : 143
..........................[ريشۀ استبداد دينى در تاريخ اسلام‌] ؛ ص : 144
....................[3. شاه‌پرستى‌] ؛ ص : 146
....................[4. اختلاف كلمه بين مردم‌] ؛ ص : 149
....................[5. ترساندن و آزار و اذيت آزادى خواهان‌] ؛ ص : 155
....................[6. عادى و طبيعى بودن زورگويى اقويا] ؛ ص : 156
....................[7. استفاده از امكانات مملكت براى سركوبى ملت‌] ؛ ص : 158
.............[مقصد دوم: راههاى علاج قواى استبداد] ؛ ص : 158
....................[1. آگاهى دادن به ملت‌] ؛ ص : 159
....................[2. علاج استبداد دينى با تهذيب نفس‌] ؛ ص : 161
....................[3. علاج شاه‌پرستى با تكيه بر شايسته‌سالارى‌] ؛ ص : 164
..........................[رواج امر به معروف و نهى از منكر] ؛ ص : 166
....................[4. وحدت كلمه‌] ؛ ص : 167
..........................[رسيدن به وحدت با تشكيل انجمنهاى صحيح‌] ؛ ص : 170
..........................[قلع شجرۀ استبداد، علاج بقيه قواى آن‌] ؛ ص : 173

تنبيه الأمة و تنزيه الملة، ص: 11‌

مقدّمۀ تحقيق‌

زندگينامۀ علامۀ نائينى‌

آية اللّه ميرزا محمد حسين غروى نائينى از علماى به نام شيعه در سال 1276 ه‍. ق «1» در خانواده‌اى روحانىدر شهر نائين، از توابع اصفهان ديده به جهان گشود. پدرش شيخ عبد الرحيم و قبل ازوى جدّش شيخ محمد سعيد، هر دو شيخ الاسلام اصفهان بودند كه از سوى سلطان وقت بهاين منصب نائل شدند.

نائينى تحصيل علم و دانش را از سنين كودكى در زادگاهش آغاز كرد و پس از طىمقدمات در سن 17 سالگى عازم اصفهان شد و در محضر علماى اين شهر، همچون: شيخ محمدباقر اصفهانى، ميرزا ابو المعالى كلباسى، ميرزا محمد حسن هزارجريبى و جهانگير خانقشقايى تحصيلاتش را در‌

______________________________
(1) سيد محسن امين در (اعيان الشيعة، ج 6، ص 54) و شيخ عبدالحسين حلّى از شاگردان نائينى (مجلۀ حوزه ش 76- 77، ص 31) ولادت او را بهتاريخ 1273 ه‍. ق ثبت كرده‌اند. شيخ آقا بزرگ طهرانى در سال 1277 دانسته (نقباءالبشر ج 2، ص 593)؛ ولى به استناد دستخط پدر او در پشت قرآن خود تاريخ ولادت او 27ذى القعده 1276 بوده است. (ر. ك: مجلۀ حوزه ش 77- 76، ص 406) گرچه عبدالهادى حائرى با استناد به يك نسخه عكسى از گواهينامۀ زاد روز نائينى كه بهخط پدر وى نوشته شده، تاريخ ولادت او را در سال 1277 ثبت كرده است.

(تشيع و مشروطيت، ص 153).

تنبيه الأمة و تنزيه الملة، ص: 12‌

رشته‌هاى مختلف فقه، اصول، كلام وحكمت دنبال كرد. «1» علاوه بر دروسمتداول حوزه، براى آشنايى با ادبيات فارسى و عربى و دانش رياضى نيز تلاش وافرىنمود. «2»‌

هجرت به عتبات‌

نائينى در سال 1303 ه‍. ق راهى عراق شد تا از محضر اساتيد برجستۀ آندوران، كسب فيض نمايد. در سامرّاء رحل اقامت گزيد و از شاگردان برجستۀميرزاى شيرازى و در اواخر عمر شريف او، كاتب و محرّر او شد. «3» او را از جمله مشاوران ميرزاى شيرازى درماجراى نهضت تنباكو شمرده‌اند، به طورى كه به درخواست ميرزا، او و بقيۀشاگردان صورت تلگرافى را براى ارسال نزد ناصر الدين شاه تهيه و به محضر استادبردند. «4»‌

پس از وفات ميرزاى شيرازى در سال 1312 ه‍. ق، مدتى در محضر سيد محمد فشاركى بهتحصيل پرداخت، ولى به علل گوناگون و از آن جمله تلاش دولت عثمانى مبنى بر جلوگيرىاز تمركز قدرت در سامرا، شاگردان برجستۀ ميرزا همچون: ميرزا محمد تقىشيرازى، سيد اسماعيل صدر عاملى، سيد محمد فشاركى و ميرزاى نائينى پراكنده شدند.نائينى در سال 1314 راهى نجف اشرف گرديد و در درس آخوند ملا محمد كاظم خراسانىحاضر و از خواص آن بزرگوار و اصحاب مجلس استفتاى او شد. «5» سالها در كنار خراسانى به فعاليت علمى و سياسىمشغول بود.

______________________________
(1). اعيان الشيعة، ج 6، ص 54.

(2). مجلۀ حوزه، ش 76- 77، ص 31 به نقل از شيخ عبدالحسين حلّى.

(3). اعيان الشيعة، ج 6، ص 54.

(4). حماسۀ فتوا «ويژه نامه روزنامه جمهورى اسلامى»،سال 1370، مصاحبه با آية اللّه سيد رضى شيرازى.

(5). شيخ آقا بزرگ طهرانى، نقباء البشر، ج 2، ص 593.

تنبيه الأمة و تنزيه الملة، ص: 13‌

شخصيت علمى‌

نائينى با آنكه استادش در قيد حيات بود، تدريس رسمى آغاز كرد و شيفتگان علم ودانش را برگرد وجود خويش جمع نمود، او در طى اين مدت طولانى، با تلاش و كوششفراوان توانست به مدارج عالى علمى و معنوى در رشته‌هاى مختلف فقه، اصول، كلام،حكمت، رياضى، اخلاق و عرفان دست يابد. در عين حال تبحّر او در «اصول فقه» سبب شدكه به «مجدّد علم اصول» شهرت يابد. حوزۀ درس اصول او به لحاظ «موشكافيهاىدقيق» و «غموض تحقيقاتش» امتياز خاصى پيدا كرد، به طورى كه افراد مبتدى و متوسط درآن شركت نداشته و تنها صاحب‌نظران در آن حضور مى‌يافتند. «1»‌

توانايى و مهارت او در تدريس و شاگردپرورى سبب شد كه بتواند شاگردانبرجستۀ متعددى را تربيت نمايد.

محضر درس او را از بزرگترين مجالس درس و بحث در نجف اشرف شمرده‌اند. «2» سيد حسن بجنوردى، شيخمحمد على كاظمى خراسانى، شيخ موسى خوانسارى نجفى، شيخ محمد تقى آملى، سيد ابوالقاسم خوئى، شيخ احمد كاشف الغطاء، شيخ محمد حسين كاشف الغطاء، سيد جمالگلپايگانى، سيد محمود شاهرودى، سيد محسن حكيم، علامه طباطبائى، شيخ عبد الحسينحلّى و سيد محمد هادى ميلانى از جمله شاگردان برجستۀ او بودند. «3»‌

او به گفتۀ خودش از دو تن از فقهاى مشهور، حاج ميرزا حسين طهرانى نجفىفرزند مرحوم ميرزا خليل و شيخ محمد طه نجف اجازۀ نقل روايت داشت. «4»‌

______________________________
(1). همان، ص 594.

(2). اعيان الشيعة، ج 6، ص 55.

(3). ر. ك: اعيان الشيعة، ج 6، ص 55؛ نقباء البشر، ج 2، ص593.

(4). ر. ك: ملا على خيابانى تبريزى، علماء معاصرين، ص 401-402.

تنبيه الأمة و تنزيه الملة، ص: 14‌

نائينى به درجه‌اى از مقام و منزلتعلمى دست يافت كه شخصيتهاى بزرگى از او تجليل نموده‌اند. سيد محسن امين از او به«عالم جليل، فقيه، اصولى، حكيم، عارف، اديب، عابد و مدرّس» ياد كرده «1»؛ مدرس تبريزى نيز ازاو به «فحول علما و فقهاى اماميۀ عصر حاضر كه به كثرت تحقيق و زيادت تدقيقشهرت دارد»، نام برده است. «2»‌

مقام فقاهت او در حوزۀ نجف مورد توجه خواص قرار داشت و همين امر سبب شدكه پس از وفات ميرزا محمد تقى شيرازى و شيخ الشريعۀ اصفهانى، مرجعيت شيعه برعهدۀ او و عالم مشهور معاصرش سيد ابو الحسن اصفهانى نهاده شود.

شخصيت معنوى‌

ميرزاى نائينى علاوه بر موقعيت علمى، از مقام و منزلت معنوى نيز برخوردار بود.شيخ آقا بزرگ طهرانى او را «ورع، پرهيزكار، صالح و بى‌اعتنا به زخارف دنيا و بى‌توجهبه رياست و مقام» معرفى كرده، به طورى كه هرگاه به نماز مى‌ايستاد، بدنش از خوفپروردگار مى‌لرزيد و اشك ديدگانش بر محاسنش جارى مى‌شد. «3» تقريبا همه شاگردانش كه دربارۀ او سخنگفته‌اند، او را به تقوا و وارستگى، صفاى باطن، عارى از هوا و خودبينى، خوش‌رويى ومهربانى، تواضع و فروتنى ستوده‌اند. «4» انس با معنويات، تهجّد و دعا و تضرّع در پيشگاه پروردگار در زندگى نائينى ازدوران نوجوانى و جوانى آغاز شد، خوشه چين خرمن اساتيدى چون: شيخ محمد باقر اصفهانىبود كه در قنوت‌

______________________________
(1). اعيان الشيعة، ج 6، ص 54‌

(2). محمد على مدرس تبريزى، ريحانة الادب، ج 4، ص 162.

(3). نقباء البشر، ج 2، ص 593.

(4). ر. ك: مجلۀ حوزه، ش 76- 77، ص 26- 87؛ شيخ جعفرالشيخ باقر آل محبوبه، ماضى النجف و حاضرها، ج 3، ص 364.

تنبيه الأمة و تنزيه الملة، ص: 15‌

نماز شبشان دعاى ابو حمزۀثمالى را زمزمه مى‌كردند. «1» ارتباط و پيوند او در نجف و سامرا با عارف نامور ملا حسينقلى همدانىنشانۀ مقام و منزلت معنوى اوست.

نائينى هرگاه از سامرا به نجف سفر مى‌كرد، بر آخوند همدانى وارد مى‌شد و درمنزل او به ديد و بازديد مى‌پرداخت. «2» شخصيت معنوى نائينى موجب شد كه سيد احمد كربلائى از شاگردان ملا حسينقلىهمدانى كه خود عارفى سالك بشمار مى‌رفت، هنگام وفات، او را وصى و مسئول كارهاى خودقرار دهد. «3»‌

شخصيت اجتماعى- سياسى‌

نائينى كه در مكتب ميرزاى شيرازى تربيت شده و با منش اجتماعى- سياسى او انسگرفته بود و در نهضت تنباكو از مشاوران وى بشمار مى‌رفت، در عرصه‌هاى سياسى-اجتماعى حضور جدى و فعّالى داشت. از سوى ديگر انس و دوستى او با سيد جمال الديناسدآبادى از دوران جوانى در اصفهان «4» و استمرار اين پيوند تا زمانى كه در سامرا بود، به طورى كه سيد جمال در سفرىبه سامرا براى ملاقات با ميرزاى شيرازى چند روزى در حجرۀ نائينى ساكن شد؛ «5» نشان از تفكر اجتماعى-سياسى نائينى و منش او در اين عرصه دارد. زندگى او در مقاطع مختلف و حضورش در جرياناتمهم سياسى آن عصر همچون انقلاب مشروطيت در ايران، جهاد بر ضد استعمار انگليس،تجاوز روسيه و نهضت اسلامى در عراق كه به تبعيدش منتهى شد، گواه بر شخصيت اجتماعى-سياسى اوست.

______________________________
(1) مجلۀ حوزه، ش 30، ص 40، مصاحبه با آية اللّه نجفىهمدانى.

(2). همان، ص 35، از قول پدرشان كه شاگرد نائينى بود.

(3). مجلۀ حوزه، ش 30، ص 35.

(4) همان، همو از قول پدرش كه شاگرد نائينى بود.

(5) حماسۀ فتوا، آية اللّه سيد رضى شيرازى.

تنبيه الأمة و تنزيه الملة، ص: 16‌

نقل كرده‌اند كه شيخ حسن كربلائىدوست و هم بحث قديمى نائينى- تاريخ دخانيه- را به توصيۀ ميرزاى نائينى درتشريح نهضت اسلامى تنباكو نگاشت. «1»‌

اين مطلب گذشته از اينكه نشانگر حضور نائينى در عرصه‌هاى سياسى- اجتماعى است،از هوشيارى او حكايت دارد كه تاريخ صادقانۀ اين نهضت عظيم به رهبرى مرجعيتشيعه به قلم يكى از علماى وارسته و شاگردان رهبرى نهضت نگاشته شود و از تحريف قدرتطلبان و قلم‌به‌مزدان مصون بماند.

در نهضت تنباكو در كنار ميرزاى شيرازى، در نهضت مشروطه در كنار آخوند خراسانى،در جهاد بر ضد بيگانگان در كنار عبد اللّه مازندرانى و در نهضت اسلامى ملّت عراق،همگام با سيد ابو الحسن اصفهانى بود.

پس از اعلان مشروطيت در ايران، او را بزرگترين حاميان مشروطه شمرده‌اند كه باتأليف كتاب مشهور و ارزندۀ «تنبيه الأمّة و تنزيه الملّة»، كه مورد تأييدرهبران مشروطه آخوند ملا محمد كاظم خراسانى و ملّا عبد اللّه مازندرانى قرار گرفت،سهم وافرى در اين نهضت ايفا كرد. تأليف اين اثر در شرائط دشوار آن روز از يك سو درميان مسلمانان پشتوانه‌اى نظرى براى مشروطه بشمار مى‌آمد، به گونه‌اى كه شخصيتىچون شهيد مرتضى مطهرى فارغ از ماجراى مشروطه دربارۀ جايگاه اين اثر مى‌نويسد:

«انصاف اين است كه تفسير دقيق از توحيد عملى اجتماعى و سياسى اسلام را هيچ‌كسبه خوبى علّامه بزرگ و مجتهد سترگ ميرزا محمد حسين نائينى «قدس سرّه» توأم بااستدلالها و استشهادهاى متقن از قرآن و نهج البلاغه در كتاب ذى قيمت تنبيه الأمّةو تنزيه الملّة بيان نكرده است». «2»‌

______________________________
(1) شيخ حسن اصفهانى كربلايى، تاريخ دخانيه، به كوشش رسولجعفريان، در مقدمه از قول آية اللّه سيد محمد حسينى همدانى داماد ميرزاى نائينىنقل كرده است.

(2). شهيد مرتضى مطهرى، نهضتهاى اسلامى در صد سالۀاخير، ص 42.

تنبيه الأمة و تنزيه الملة، ص: 17‌

سرنوشت ناگوار مشروطه در ايران كهبه حاكميت استبداد سياه خاندان پهلوى منتهى شد، و حوزه و روحانيت و رهبران مشروطهرا مأيوس ساخت، از ارزش و اهميت اين اثر نمى‌كاهد، هر چند نائينى از اينكه كتابشپشتوانۀ چنان مشروطه‌اى باشد و مورد سوء استفادۀ قدرت طلبان و فرصتطلبان مدّعى مشروطه خواهى قرار گيرد، ابا داشت و ناراحتى خود را از انتشار كتابشدر آن شرائط مخفى نمى‌كرد، با اين حال سرنوشت مشروطه موجب كناره‌گيرى كلّى نائينىاز عرصه‌هاى سياسى- اجتماعى نشد، شخصيتى چون او نمى‌توانست نسبت به سرنوشت اسلام ومسلمين بى‌تفاوت باشد.

در ماجراى هجوم روسيه به شمال ايران در سال 1330 ه‍. ق، در كنار علماى نجف بهرهبرى مازندرانى براى حركت به سمت ايران آماده شد «1»؛ چه اينكه در ماجراى جنگ جهانى اول و اعلانجهاد بر ضد انگليس در عراق در سال 1333 ه‍. ق نيز در شمار علمايى قرار گرفت كه درجبهه و جهاد حضور جدّى داشتند «2».

پس از به قدرت رسيدن ملك فيصل، توسط انگليسيها و تشكيل كابينه و اعلانانتخابات عمومى براى ايجاد مجلس مؤسسان، نائينى همگام با علماى ديگر با آن مخالفتكرده و شركت در انتخابات را تحريم نمود. فيصل و حاميان خارجى او كه برگزارىانتخابات را در چنين وضعيتى ناممكن مى‌دانستند، به زور متوسل شده و شيخ محمد خالصىزاده و سيد محمد صدر را به ايران و پس از مدتى در سال 1341 ه‍. ق، شيخ مهدى خالصىرا كه رهبرى اين حركت را بر عهده داشت، به حجاز تبعيد كردند.

سيد ابو الحسن اصفهانى و محمد حسين نائينى به همراه تعدادى از علما‌

______________________________
(1) سيد حسن شبّر، تاريخ العراق السياسى المعاصر، ج 2، ص125.

(2) عبد الهادى حائرى، تشيع و مشروطيت، ص 156 به نقل از آيةاللّه سيد شهاب الدين مرعشى نجفى كه خود در اين جهاد حضور داشت.

تنبيه الأمة و تنزيه الملة، ص: 18‌

به عنوان اعتراض به تبعيد خالصى بهسوى ايران حركت كرده و در حقيقت به ايران تبعيد شدند و مورد استقبال علماء و مردمايران قرار گرفتند. «1»‌

آية اللّه شيخ عبد الكريم حائرى يزدى، از علماى نجف استقبال گرمى به عمل آورد،درس خود را تعطيل كرده و از شاگردان خود خواست كه در درس نائينى شركت كنند. اقامتعلماء در ايران نزديك به يك سال طول كشيد، سپس هيئتى از عراق به قم آمده و ازنائينى و اصفهانى خواستار بازگشت علماء به عراق شد. «2» با بازگشت علماء به عراق استقبال پرشورى ازمراجع عظام تقليد نجف به عمل آمد.

پس از بازگشت به عراق در سال 1342 ه‍. ق، نائينى بيشترين وقت خود را صرف تدريسو رسيدگى به مراجعات مردم در منصب مرجعيت نمود. هر چند با حضور علماى ديگرى چونسيد ابو الحسن اصفهانى مرجعيت عام پيدا نكرد، اما به لحاظ موقعيت علمى و زهد وتقواى عملى، مورد توجه عام و خاص بود. بالأخره پس از هشتاد سال عمر با بركت در 26جمادى الاولى سال 1355 ه‍. ق، دار فانى را وداع گفت و در صحن مولى الموحدين اميرالمؤمنين على عليه السّلام به خاك سپرده شد.

آثار و تأليفات