رفتن به محتوای اصلی

آية اللَّه السيد محسن بن مهدي بن صالح بن أحمد الطباطبائي الحكيم(1306 - 1390 هـ = 1889 - 1970 م)

آية اللَّه السيد محسن بن مهدي بن صالح بن أحمد الطباطبائي الحكيم(1306 - 1390 هـ = 1889 - 1970 م)

آية اللَّه السيد محسن بن مهدي بن صالح بن أحمد الطباطبائي الحكيم(1306 - 1390 هـ = 1889 - 1970 م)
شرح مناظره در نجف أشرف، راجع به لزوم قیام، بین آیة الله حكیم و آیة الله خميني





الأعلام للزركلي (5/ 290)
مُحْسِن الحَكِيم
(1306 - 1390 هـ = 1889 - 1970 م)
محسن بن مهدي بن صالح بن أحمد الطباطبائي الحكيم: مجتهد إمامي، نعت بالمرجع الشيعي الأعلى. ولد في بلدة بنت جبيل (بلبنان) وتعلم ونشأ في النجف. وكان أمين سر القيادة في ثورة العراق على البريطانيين (سنة 1938) قبل أن يكون المرجع الأعلى. وصنف كتبا قيل: 50 مؤلفا أجلها " مستمسك العروة الوثقى - ط " كبير، و " توضيح المسائل - ط " و " حقائق الأصول - ط " و " دليل الناسك - ط " في المناسك.
[[محسن الطباطبائي الحكيم]]
ومن أعماله تأسيس المكتبة المعروفة باسم " مكتبة آية الله الحكيم العامة " في النجف. وهو أول من أسس مكتبة عامة فيها. وأنشأ لها فروعا في العراق وأندونيسيا وسورية ولبنان. وتوفي ببغداد ودفن بالنجف (1) .

المِحْضَار = أحمد بن محمد 1304
المِحْضَار = حسين بن حامد 1345
المُحَطْوَرِي = إبراهيم بن علي 1111
__________
(1) مكتبة الحكيم 26 ومعجم المؤلفين العراقيين 3: 92. ومعارف الرجال 3: 121 وفيه ولادته في النجف؟ [وأوجب على الشيعة الحج مع السنة وعدم الانفراد (زهير الشاويش) ]













سید محسن حکیم

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
لحن یا سبک این مقاله بازتاب‌دهندهٔ لحن دانشنامه‌ای استفاده‌شده در ویکی‌پدیا نیست. لطفاً کلمات ستایش‌گونه و غیر ادبی و عبارت‌های نادانشنامه‌ای را بزدایید. برای راهنمایی بیشتر راهنمای نوشتن مقاله‌های بهتر و لحن بی‌طرف را ببینید.
سید محسن حکیم Sayyed Mohsen Hakim 05.jpg
شناسنامه
نام کامل سید محسن طباطبائی حکیم
لقب حکیم
زادروز ۱۳۰۶ هجری قمری
۱۸۸۹ میلادی
زادگاه نجف، عراق
تاریخ مرگ ۲۷ ربیع‌الاول ۱۳۹۰ ه‍جری قمری
۱۳۴۹ هجری شمسی
۱۹۷۰ میلادی
محل مرگ نجف، عراق
دین اسلام
مذهب شیعه دوازده‌امامی
اطلاعات سیاسی
پست‌ها رئیس حوزه علمیه نجف
شاگردان سید محمدمهدی بجنوردی
سید محمدهاشم غضنفری خوانساری

نبو

سید محسن طباطبائی حکیم (۱۳۰۶هـ.ق – ۱۳۹۰ هـ.ق) فقیه ، اصولی ، مرجع تقلید شیعه امامیه و زعیم حوزه علمیه نجف بود. وی پس از درگذشت حسین بروجردی در سال ۱۳۴۰ مرجعیت عامه شیعیان را به مدت بیش از ۹ سال بر عهده داشت.[۱]

سید محسن حکیم فرزند سید مهدی حکیم مرجع تقلید شیعیان بنت جُبَیْل لبنان بود. خانواده حکیم پس از درگذشت او مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق را بنیان نهادند. محمدباقر حکیم و عبدالعزیز حکیم (فرزندان محسن حکیم) رؤسای سابق و عمار حکیم (فرزند عبدالعزیز حکیم) رئیس کنونی مجلس اعلا هستند. وی کتابخانه‌ای در جنب مسجد هندی در ابتدای خیابان شارع الرسول در نجف تأسیس کرده‌است و مزار او نیز در همان‌جا می‌باشد.
محتویات

۱ مرجعیت
۲ شاگردان
۳ تألیفات
۴ درگذشت
۵ جستارهای وابسته
۶ منابع

مرجعیت

پس از درگذشت میرزا محمدحسین نائینی (۱۳۱۵ش)، برخی مقلدان او به سید محسن حکیم رجوع کردند و پس از درگذشت سید ابوالحسن اصفهانی (۱۳۲۵ش)، مرجعیت او تثبیت شد. سید محسن حکیم پس از درگذشت آیت الله بروجردی در سال ۱۳۴۰ش، در جایگاه مؤثرترین مرجع شیعه قرار گرفت.[۲]

پس از کودتای عبدالکریم قاسم در عراق و به قدرت رسیدن او در ۱۳۳۷ش/ ۱۹۵۸م و ترویج افکار کمونیستی، حکیم با صدور فتوای معروف خود با عنوان «الشيوعيۀ كفر و الحاد» (مرام اشتراكي يا كمونيسم، كفر و الحاد است) به مبارزه با کمونیست های عراق پرداخت.[۳][۴]

به دنبال واقعه مدرسه فیضیه در نوروز ۱۳۴۲، سید محسن حکیم خطاب به مراجع و علمای شاخص مقیم ایران تلگرافی ارسال کرده و آنان را دعوت به مهاجرت به عتبات ‌کرد: [۵][۶]

بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم. حوادث مولمه پی در پی و فجایع محزنه به ساحت علمای اعلام و روحانیت قم قلوب مومنین را جریحه‌دار و موجب تاثر شدید اینجانب گردیده است. وسیعلم الذین ظلموا ای منقلب ینقلبون. امید است حضرات علما دسته‌جمعی مهاجرت به عتبات عالیات بنمایند تا بتوانم رای خود را درباره دولت صادر نمایم.

با این حال علمای قم در پاسخ به این پیشنهاد، مهاجرت را به صلاح ندانستند و حضور در ایران را ضروری قلمداد کردند.[۶][۷]

نامبرده علاقه زیادی به ساختن و تأسيس مدارس، كتابخانه‌ها، مساجد و ساير بناهاى علمى و دينى داشت. كتابخانه معروف او به نام «مكتبة الإمام الحكيم» در نجف اشرف، يكى از مجهزترين و مدرنترين كتابخانه‌هاى اسلامى است و بيش از يكصد شعبه در سراسر عراق دارد. به فرمان او مدارس و مساجد متعددى در نجف اشرف، بغداد، بصره و ساير نقاط عراق و كشورهاى ديگر اسلامى ساخته شده است.[۸][۴]
شاگردان

علمای زیادی در محضر وی تلمذ نمودند که از جمله آنها:

ابراهیم انصاری خویینی زنجانی
محمد صالح کمیلی خراسانی
سید علی حسینی سیستانی
حسین وحید خراسانی
سید محمدباقر حکیم
سید مرتضی نجومی
شیخ حسن حیدری زنجانی
ناصر مکارم شیرازی
مسلم ملکوتی
سید محمد مهدی بجنوردی
سید محمد علی موحد ابطحی
سید طیب جزایری
سید ابوالفضل فاطمی نایینی (طباطبایی)
علی آل اسحاق خوئینی زنجانی[۹]
سید مرتضی فیروزآبادی[۱۰]

تألیفات

از تألیفات وی، حواشی بر کتاب عروةالوثقی تألیف آقاسید محمدکاظم یزدی است و همچنین کتاب مستمسک العروةالوثقی در دوازده مجلد، از آثار اوست.
درگذشت

سید محسن حکیم در ٢٧ ربيع‌الاول ١٣٩٠ ق در هشتاد و چهار سالگي درگذشت. تشييع جنازه او كه در آن صدها هزار نفر شركت داشتند به تظاهرات وسيعي بر ضد رژيم بعث عراق تبديل شد. نماز میت را فرزند بزرگ او سید یوسف حکیم برگزار نمود و نامبرده را در نجف اشرف در جنب كتابخانه خود دفن كردند.[۸][۱۱]
جستارهای وابسته

سید احمد خوانساری
سید حسین بروجردی
سید محمدتقی غضنفری
روح‌الله خاتمی

منابع

آیت‌الله سید محسن حکیم محمدحسن رجبی، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی
بامداد، مهدی. شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری،ج۵. تهران، ۱۳۵۷. ص۱۹۰. شابک ‎۹۶۴-۳۲۰-۱۳۹-۲.
عدنان ابراهیم سراج. الامام محسن ‌الحکیم: ۱۸۸۹ـ ۱۹۷۰م. بیروت، ۱۴۱۴/۱۹۹۳. صص ۲۱۷،۲۲۵،۳۲۰.
«سید محسن حکیم». دانشنامه اسلامی.
صفاءالدین تبرائیان. «روایت موثق از دیدار آیت‌الله حکیم و روح الله خمینی». مرکز اسناد انقلاب.
دوانی، علی. نهضت روحانیون ایران،ج۳. تهران، ۱۳۶۰. صص۴۶-۴۴. شابک ‎۹۷۸-۹۶۴-۴۱۹-۷۷۵-۸.
«ماجرای تلگراف آیت الله خمینی به آیت الله حکیم و رد پیشنهاد ایشان». ۱۳۹۳/۰۱/۲۳.
«آیت الله سید محسن حکیم». مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
[مهرورزیان، محمد رضا شمسا]. خاطرات آیت‌الله علی آل اسحاق. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1385. 53 و 58. شابک ‎۹۶۴-۴۱۹-۰۹۹-۸.
«علما و بزرگان». حوزه.

«یادی از آیت الله سید محسن حکیم (ره)». شیعه نیوز. ۱۳۸۸/۰۱/۰۹.

[نمایش]

نبو







محسن الحكيم
اذهب إلى التنقل
اذهب إلى البحث
السيد محسن الطباطبائي الحكيم
Sayyed Mohsen Hakim 05.jpg
معلومات شخصية
الميلاد 1889
النجف ، ولاية البصرة ، الدولة العثمانية
الوفاة 1 يناير 1970 (81 سنة)
بغداد ، العراق
مكان الدفن النجف تعديل قيمة خاصية (P119) في ويكي بيانات
مواطنة Flag of Iraq.svg العراق تعديل قيمة خاصية (P27) في ويكي بيانات
أبناء عبد العزيز الحكيم تعديل قيمة خاصية (P40) في ويكي بيانات
الحياة العملية
التلامذة المشهورون محمد حسن فضل الله، وعبد العظيم الربيعي، وعبد الكريم الممتن، وعبد المنعم الفرطوسي، وعبد المهدي مطر، وعلي الجشي، ومحمد حسين فضل الله، وعلي الحسيني السيستاني، وحسين محمد تقي بحر العلوم، وناجي خميس الحلي، وكاظم الهجري، وطاهر السلمان تعديل قيمة خاصية (P802) في ويكي بيانات
المهنة عالم عقيدة، وموظف ديني تعديل قيمة خاصية (P106) في ويكي بيانات
تعديل مصدري - تعديل طالع توثيق القالب

السيد محسن الطباطبائي الحكيم (1889 - 1970). من كبار مراجع الشيعة في العراق.
محتويات

1 نسبه وأسرته
2 ولادته
3 إخوته
4 مسيرة تحصيله العلمي
5 مرجعيته
6 مواقفه السياسية
7 محاربته الأفكار الشيوعية في العراق
8 دوره في حركة النهضة الإسلامية في إيران
9 دوره في حوزة النجف الاشرف
10 وفاته
11 مؤلفاته
12 من تلامذته
13 أولاده
14 المصادر
14.1 الكتب
14.2 إشارات مرجعية

نسبه وأسرته

هو محسن بن مهدي بن صالح بن أحمد بن محمود بن إبراهيم بن علي هو ابن مراد بن أسد الله بن جلال الدين بن حسن بن مجد الدين علي بن قوام الدين محمد بن إسماعيل بن عباد بن أبي المكارم بن عباد بن أبي المجد أحمد بن عباد بن علي بن حمزة بن طاهر بن علي بن محمد بن أحمد بن محمد بن أحمد بن السيد إبراهيم طباطبا بن إسماعيل الديباج بن إبراهيم الغمر بن الحسن المثنى بن الحسن المجتبى بن علي بن أبي طالب.
ولادته

ولد محسن الطباطبائي الحكيم في شهر شوال 1306 هـ بمدينة النجف، وينتسب لأسرة الحكيم ترجع جذورها إلى جبل عامل في جنوب لبنان، وقد سُميت بذلك حيث كان أحد أجداده ـ وهو "علي" ـ طبيباً مشهوراً، ومنذ ذلك الزمان اكتسبت العائلة لقب "الحكيم"، بمعنى الطبيب، وأصبح لقباً مشهوراً لها. وقد كان أبوه مهدي الحكيم من مدرسي علم الأخلاق المعروفين في زمانه، وأما أمه فهي حفيدة الفقيه الشيعي عبد النبي الكاظمي.
إخوته

السيد هاشم
السيد محمود الحكيم

مسيرة تحصيله العلمي

أنهى دراسته الابتدائية ودراسة المقدمات، ثم شرع بدراسة السطوح العالية عند أساتذة عصره، ولما بلغ عمره عشرين سنة؛ تتلمذ على المراجع الدينية التالية أسماؤهم:

محمد كاظم اليزدي.
محمد كاظم الخراساني.
ضياء الدين العراقي.
أبو تراب الخونساري.
شيخ الشريعة الأصفهاني.
الميرزا النائيني
محمد سعيد الحبوبي.
علي باقر الجواهري.

مرجعيته

تسنّم محسن الحكيم بعد السيد أبو الحسن الاصفهاني وكان المرجع الثاني للشيعه في العالم ثم تسنم المرجعية العامة للشيعة بعد وفاة حسين البروجردي، وأخذ بوضع نظام إداري للحوزة، وشرع ببناء المدارس وإرسال المبلغين إلى نقاط العراق المختلفة. وبهذا العمل ازداد عدد الطلاب في جميع الحوزات، وأشرف على كثير من المجلات الإسلامية التي كانت تصدر في ذلك الوقت، من أمثال مجلة الأضواء ورسالة الإسلام والنجف وغيرها.
مواقفه السياسية

كـان السيد الحكيم منذ ايام شبابه رافضا للظالمين واعداء الدين، وقد شارك بنفسه في التصدي للاحتلال البريطاني الغاشم للعراق، حيث كان مسؤولا عن المجموعة المجاهدة في منطقة الشعيبة في جنوب العراق، وكان يعلم بالنوايا الخبيثة للاستعمارعندما اخذ يتبع سياسة فرّق تسد في العراق. بذل السيد الحكيم قصارى جهوده في سبيل جمع شمل المسلمين من المذاهب المختلفة، عن طـريـق المشاركة في كثير من الفعاليات التي كان يقيمها اهل السنّة، مشجعا اياهم في الوقت نفسه على حضورهـم في المقابل بالمناسبات التي يقيمها الشيعة، وعندما اخذ الحكام المرتبطون بالاجنبي بترويج افكار القومية العربية في العراق؛ قام السيد بالتصدي لتلك الأفكار، وقاوم كل اشكال التعصب والتمييز الطائفي والعرقي في العراق، وخير شاهد على ذلك اصداره الفتوى المعروفة بحرمة مقاتلة الأكراد في شمال العراق، لانهم مسلمون، تجمعهم مع العرب روابط الاخوة والدين.

لهذا فقد فشل النظام العراقي في الحصول على فتوى شرعية من علماء الدين لمحاربة الأكراد في الشمال. ومـن مواقفه السياسية الأخرى دعمه لحركات التحرر في العالم الإسلامي، وعلى راسها حركة تحرير فلسطين، واصدر بهذا الخصوص العديد من البيانات التي تشجب العدوان الصهيوني، وتؤكد على ضـرورة الوحدة الإسلامية، لغرض تحقيق الهدف الاسمى، وهو تحرير القدس من ايدي الصهانية المعتدين.
محاربته الأفكار الشيوعية في العراق
عبد الكريم قاسم يزور سيد محسن الحكيم خلال مرضه

تغلغلت الأفكار الشيوعية بين اوساط الجماهير في العراق ايام السيد الحكيم، وقد طبّل الحزب الشيوعي لتلك الأفكار فاخذ كثير الناس يطالبون بتحقيق (العدالة الاجتماعية) في العراق، وعلى اثر ذلك احس السيد بمسؤوليته تجاه الأوضاع، فتصدى لتلك الأفكار التي يعتبرها الدين الإسلامي إلحادية، وعمل على توجيه انتباه الناس إلى ان الإسلام وحده هو القادر على تحقيق العدالة الاجتماعية، وقد اصدر لذلك بيانات عديدة، الا انه وجد ان هذه الإنذارات المتكررة لا تجدي نفعا، وان النشاط الشيوعي آخذ بالتوسع والاستفحال وقد افتضح أمر الشيوعيين بعدما أقدموا بالتعاون مع أتباع الحزب الديمقراطي الكردستاني على تنفيذ مجزرة بشعة في مدينة كركوك الشمالية، فاصدر فتواه المشهورة (الشيوعية كفرٌ وإلحاد)، إدّتْ إلى إعدام أكثر من 70 ألف شاب عراقي بتهمة الشيوعية، مما أدى إلى تقويض نفوذ ذلك الحزب واجبر عبد الكريم قاسم رئيس وزراء العراق آنذاك على ابعاد افراد هذا الحزب عن الساحة السياسية، وهرب نصير الشيوعيين آنذاك (ملا مصطفى البرزاني) من العراق ولم يعد إليه إلا بعد إعدام عبد الكريم قاسم.
دوره في حركة النهضة الإسلامية في إيران

يمكن القول بحق ان آية اللّه الحكيم كان من أكبر المدافعين عن النهضة الإسلامية في إيران منذ بدايتها على ايدي علماء الدين، إثر صدور اللائحة القانونية لانتخابات المجالس العامة والمحلية، التي استنكرها اـسيد الحكيم ببرقية ارسلها إلى آية اللّه البهبهاني, مطالبا علماء الحوزة العلمية ابلاغ النظام الشاهنشاهي بالامتناع عن اصدار هكذا قوانين، لا تنسجم مع الإسلام ولا مع المذهب الشيعي، كما اصدر برقية أخرى بمناسبة هجوم عملاء نظام الشاه على المدرسة الفيضية في مدينة قم، طـلب فيها من العلماء الهجرة إلى النجف الاشرف، كما استنكر سياسة القمع والإرهاب التي تعرض لها المؤمنون بعد انتفاضة 15 خرداد التي فجرها الإمام الخميني، وكذلك فانه انذر نظام الشاه عـنـدمـا اراد تنفيذ حكم الإعدام بمجموعة كبيرة من افراد الحركة الإسلامية الذين كانوا يرزحون في سجون الشاه.
دوره في حوزة النجف الاشرف

بعد وفاة المرجع السيد البروجردي أصبح السيد محسن الحكيم مرجعا عاما للشيعة، فاخذ بوضع نظام إداري للحوزة، وشرع ببناء المدارس وإرسال المبلغين إلى نقاط العراق المختلفة. بهذا العمل ازداد عدد الطلاب في جميع الحوزات بشكل منقطع النظير. لغرض اغناء المواد الدراسية في الحوزة العلمية في النجف الاشرف، قام السيد بادخال دروس جديدة مثل: التفسير والاقتصاد والفلسفة والعقائد، لغرض توسيع آفاق الطلاب بالعلوم المختلفة، حـتـى يـكونوا على اهبة الاستعداد للوقوف امام التيارات الفكرية والأفكار الالحادية القادمة من الخارج. وقـد شـجـع كـل من له قدرة واستعداد على الكتابة والتاليف، واشرف على كثير من المجلات الاسـلامـيـة التي كانت تصدر في ذلك الوقت، من امثال مجلة الأضواء ورسالة الإسلام والنجف وغيرها.
وفاته

توفي بعمر يناهز 81 سنة، وذلك 27 ربيع الأول 1390 هـ, واستغرق تشييعه من بغداد الـى النجف الاشرف مدة يومين بموكب مهيب، حضره الملاين.
مؤلفاته

مستمسك العروة الوثقى. شرحٌ على كتاب العروة الوثقى لمحمد كاظم الطباطبائي اليزدي، ويقع في أربعة عشر مجلدا.[1]
نهج الفقاهة. حوى هذا الكتاب تعليقات الحكيم على كتاب البيع لمرتضى الأنصاري.[2]
حاشية على المكاسب. حاشيةٌ على كتاب المكاسب لمؤلّفه مرتضى الأنصاري.[3]
حقائق الأصول.
منهاج الصالحين. رسالته العملية طُبعت أول مرة في النجف عام 1365 هـ، وقد نالت هذه الرسالة استحسان العديد من علماء الشيعة؛ وأول من اعتمدها بعد الحكيم هو أبو القاسم الخوئي فزاد فيها بعض الفروع وأعاد ترتيب بعض المسائل وأدرج عليها تعليقة، ثم دمجها في الأصل فخرجت مطابقة لفتاواه،[4] وكذلك فعل مثله المرجع عبد الاعلى السبزواري وكذلك حذا حذو الخوئي من بعده عدد كبير من تلامذته الكبار الذين تصدوا للمرجعية؛ كان من بينهم: التبريزي،[5] والوحيد الخراساني، والروحاني،[6] والسيستاني،[7] والحكيم،[8] والواعظي،[9] وغيرهم.
منهاج الناسكين.
شرح التبصرة. شرح على كتاب «تبصرة المتعلمين في أحكام الدين» لابن المطهر الحلي.
دليل الناسك.
تحرير المنهاج.
مختصر منهاج الصالحين.
حاشية على كتاب الدر الثمين.
حاشية على الرسالة الصلاتية.
شرح كتاب المراح.
شرح تشريح الأفلاك.
رسالة في سجدة السهو.
رسالة مختصرة في علم الدراية.
رسالة في بعض المسائل المتفرقة في الصلاة.
حواش على نجاة العباد.
تعليقة على كتاب رياض المسائل. تعليقة على كتاب «رياض المسائل في تحقيق الأحكام بالدلائل» لعلي الطباطبائي.
حواش على تقريرات الخونساري.
الشرح النافع.
منتخب الرسائل.
حاشية استدلالية على كتاب الربا من العروة الوثقى.
تعليقة على توضيح المسائل.

من تلامذته

الشيخ محمد تقي الفقيه
ابوالفضل فاطمي الناييني الطباطبايي و هو وكيل مجاز من قبله.
السيد محمد سعيد الحكيم
السيد محمد مهدي الموسوي البجنوردي
الشيخ حسين الوحيد الخراساني
السيد محمد باقر الصدر
السيد علي السيستاني
عبد الأمير قبلان



الشيخ مسلم السرابي الملكوتي
السيد يوسف الحكيم الطباطبائي
السيد محمد حسين فضل الله
الشيخ محمد آصف محسني
الشيخ الدكتور عيسى بن عبدالحميد الخاقاني وهو مجاز من قبله

السيد عبد الصاحب حسن علاوي الموسوي ال الشرع وهوه وكيله ومجاز من قبله

أولاده

للسيد الحكيم أربعة عشر ولداً: عشرة ذكور وأربع إناث. أمّا البنون فهم:

يوسف الحكيم: وهو من مدرسي الفقه والأصول البارزين في حوزة النجف.
محمد رضا الحكيم: الذي أعدمه النظام العراقي السابق.
مهدي الحكيم: الذي قامت باغتياله المخابرات العراقية وذلك في الخرطوم عاصمة السودان.
محمد كاظم الحكيم: الذي قتل في حادث سيارة في طريق كربلاء عام 1975.
محمد باقر الحكيم:اغتيل في 29 آب 2003 إثر عملية تفجير سيارة مفخخة في النجف بعد خروجه من ضريح الأمام علي حيث كان يلقي خطبة صلاة الجمعة.



.عبد الهادي الحكيم: الذي أعدمه النظام العراقي السابق.
عبد الصاحب الحكيم: الذي أعدمه النظام العراقي السابق.
علاء الدين الحكيم: الذي أعدمه النظام العراقي السابق.
محمد حسين الحكيم: الذي أعدمه النظام العراقي السابق.
عبد العزيز الحكيم: الذي توفي عام 2009.

المصادر
الكتب

أعيان الشيعة. محسن الأمين، طبع بيروت - لبنان، تاريخ الطبع مفقود، منشورات دار التعارف.
الذريعة إلى تصانيف الشيعة. آغا بزرگ الطهراني، طبع بيروت - لبنان، 1403 هـ / 1983 م، منشورات دار الأضواء.

إشارات مرجعية

الطهراني, آغا بزرگ. الذريعة إلى تصانيف الشيعة - ج21. صفحات ص 14. النسخة الإلكترونية
الطهراني, آغا بزرگ. الذريعة إلى تصانيف الشيعة - ج24. صفحات ص 423. النسخة الإلكترونية
الطهراني, آغا بزرگ. الذريعة إلى تصانيف الشيعة - ج6. صفحة 220. النسخة الإلكترونية
الحسيني الروحاني, صادق. منهاج الصالحين - الجزء الأول. صفحات ص 5.
التبريزي, جواد. منهاج الصالحين - الجزء الأول. صفحات ص 3.
الحسيني الروحاني, صادق. منهاج الصالحين - الجزء الأول. صفحات ص 6.
السيستاني, علي. منهاج الصالحين - الجزء الأول. صفحات ص 5.
الحكيم, محمد سعيد. منهاج الصالحين - الجزء الأول. صفحات ص 5.
-منهاج الصالحين - العبادات - المقدمة الواعظي[وصلة مكسورة] نسخة محفوظة 2020-04-10 على موقع واي باك مشين.





سید محسن طباطبائی حکیم
برای دیگر کاربردها حکیم را ببینید.
سید محسن حکیم حکیم.jpg
شناسنامه
زادروز عید فطر ۱۳۰۶ق
زادگاه نجف
تاریخ درگذشت ۲۷ ربیع‌الاول ۱۳۹۰ق/ ۱۳۴۹ش
آرامگاه نجف،مسجد هندی
اطلاعات سیاسی
اطلاعات علمی و مذهبی
استادان محمدکاظم خراسانی، آقا ضیاء عراقی
محمدحسین نائینی، سید ابوتراب خوانساری
شاگردان حسین وحید خراسانی، سید محمد باقر صدر
محمد تقی جعفری، سید مصطفی خمینی
کتاب‌ها مستمسک العروة الوثقی، حقائق‌الاصول
نهج‌الفقاهة،منهاج‌الصالحین

سید محسن طباطبائی حکیم (۱۳۰۶ق ـ ۱۳۹۰ق)، مرجع تقلید شیعیان در قرن ۱۴ قمری، اهل عراق و ساکن نجف. او بعد از درگذشت آیت الله بروجردی، یکی از مهمترین مراجع تقلید شیعه به شمار می‌آمد. او در راستای مقابله با کمونیسم در عراق، عضویت در حزب کمونیست را تحریم و در راستای گسترش فعالیت‌های دینی، جماعت العلماء را در نجف پایه‌گذاری کرد. حکیم در جوانی و در جریان جنگ جهانی اول، در دفاع از عثمانی، فرماندهی بخشی از عراقیان را بر عهده داشت. از اقدامات مهم او تأسیس کتابخانه‌های متعدد در نقاط مختلف دنیاست. کتاب مستمسک العروة الوثقی مهمترین اثر فقهی اوست که در حوزه‌های علمیه مورد توجه مجتهدان است.

تعدادی از فرزندان سید محسن حکیم، توسط رژیم بعث عراق زندانی و کشته شدند. سید محمد باقر حکیم مشهورترین فرزند اوست که در سال ۱۳۸۲ش در حادثه‌ای تروریستی در نجف به شهادت رسید.
محتویات

۱ زندگی
۲ تحصیلات
۲.۱ اساتید
۲.۲ شاگردان
۳ آثار علمی
۴ دوران مرجعیت
۴.۱ اقدامات فرهنگی - اجتماعی
۴.۲ ساماندهی حوزه
۴.۳ مبارزه با کمونیسم
۴.۴ فعالیت‌های سیاسی داخل عراق
۴.۵ فعالیت‌ها نسبت به مسلمانان جهان
۴.۶ مواضع حکیم در مواجهه با رویدادهای ایران
۵ تک‌نگاری
۶ پانویس
۷ منابع
۸ پیوند به بیرون

زندگی

سید محسن حکیم در ۱۳۰۶ق در نجف، در خانواده‌ای که بسیاری از آنان فقیه بودند، متولد شد.[۱] پدرش، سید مهدی حکیم، از عالمان بزرگ نجف دانسته شده است.[۲] سید محسن حکیم، در شش سالگی پدرش را از دست داد.[۳]

آیت الله حکیم، ده پسر و چهار دختر داشت. یوسف، محمدرضا، محمدمهدی، کاظم، محمدباقر، عبدالهادی، عبدالصاحب، علاءالدین، عبدالعزیز، و محمدحسین، پسران او هستند.

سال‌های پایانی زندگی حکیم با حبس خانگی و سختگیری بر حوزه علمیه و شیعیان عراق و مقاومت وی همراه بود؛ چرا که پس از کودتای حسن‌البکر، فشارهای حزب بعث بر آیت‌اللّه حکیم بیشتر شد و حزب بعث تلاش کرد او را وادار به تسلیم کند.[۴] سید محسن طباطبائی حکیم سرانجام در ۲۷ ربیع‌الاول ۱۳۹۰ق، در ۸۴ سالگی، بر اثر بیماری در بغداد درگذشت. پیکر او از بغداد تا کربلا و سپس تا نجف تشییع شد و در مسجد هندی و در کنار کتابخانه‌اش، به خاک سپرده شد.[۵]
تحصیلات

حکیم از هفت سالگی قرائت قرآن و خواندن و نوشتن، و از نُه سالگی تحصیل علوم دینی را آغاز کرد.[نیازمند منبع] درس‌های مقدماتی، مانند ادبیات عرب و منطق و برخی متون اصول فقه (مانند قوانین و معالم) و برخی متون فقهی (مانند شرایع و لمعه) را نزد برادرش، سید محمود، و دروس مقاطع بالاتر را نزد بزرگانی چون صادق جواهری و صادق بهبهانی خواند.[نیازمند منبع]
اساتید

حکیم در ۱۳۲۷ق، فراگیری دروس عالی حوزه (دوره خارج) را آغاز کرد و نزد آخوند ملامحمدکاظم خراسانی، آقاضیاء عراقی، شیخ علی جواهری، محمدحسین نائینی و سید ابوتراب خوانساری، فقه و اصول و رجال را فراگرفت و به درجه اجتهاد رسید. در اخلاق، از سید محمدسعید حبوبی، باقر قاموسی، سید علی قاضی طباطبایی، ملا حسینقلی همدانی و شیخ علی قمی بهره برد.[۶]
شاگردان

حکیم از ۱۳۳۳ق، تدریس دوره سطح حوزه و از ۱۳۳۷ق، تدریس دوره خارج فقه و اصول را آغاز کرد و در بیش از نیم قرن تدریس، شاگردان فراوانی تربیت کرد. شماری از شاگردان او عبارتند از:

محمدتقی آل فقیه از علمای لبنان (درگذشت ۱۳۷۸ش)
سید اسماعیل صدر فرزند سید حیدر
سید محمدحسین فضل الله
محمدتقی جعفری
سید محمدعلی قاضی طباطبائی
سید محمد سرور واعظ بهسودی
سید محمدتقی بحرالعلوم
سید محمد موسوی بجنوردی
سید علی حسینی سیستانی
سید جلال الدین آشتیانی
سید هاشم رسولی محلاتی
محمدمهدی شمس‌الدین
سید حسین مکی عاملی
سید محمدباقر صدر
ناصر مکارم شیرازی
حسین وحید خراسانی
محمدهادی معرفت
سید مصطفی خمینی
محمدجواد مغنیه
سید یوسف حکیم
سید اسدالله مدنی
سید حسن خرسان
سید سعید حکیم
سید موسی صدر
نصرالله شبستری
احمد کافی[۷]

آثار علمی

سید محسن حکیم بیش از چهل اثر از خود به جای گذاشته که برخی از آنها تألیف و برخی شرح یا حاشیه‌اند.

مستمسک العروة الوثقی، نخستین شرح استدلالی بر عروة الوثقی.
حقائق الاصول، شرح بر کفایة الاصول.
نهج الفقاهة، شرح و حاشیه بر کتاب المکاسب.
منهاج الناسکین، مناسک و احکام تفصیلی حج.
شرحی استدلالی بر تبصرة المتعلمین علامه حلی.
شرح تشریح الافلاک شیخ بهایی در هیئت.
شرح المختصر النافعِ محقق حلّی، نخستین اثر فقهی حکیم.
المسائل الدینیة.
رسالة فی ارث الزوجة.
منهاج الصالحین، رساله عملیه است و شامل فتاوای حکیم در ابواب گوناگون فقه.[۸]

دوران مرجعیت
سید ابوالقاسم خویی، سید محسن طباطبایی حکیم، سید محمود شاهرودی و سیدعلی تبریزی.
آیت الله حکیم 3.jpg

پس از درگذشت میرزا محمدحسین نائینی (۱۳۱۵ش)، برخی مقلدان او به سید محسن حکیم رجوع کردند و پس از درگذشت سید ابوالحسن اصفهانی (۱۳۲۵ش)، مرجعیت او تثبیت شد. سید محسن حکیم پس از درگذشت آیت الله بروجردی در سال ۱۳۴۰ش، در جایگاه مؤثرترین مرجع شیعه قرار گرفت.[۹]
اقدامات فرهنگی - اجتماعی

شماری از اقدامات فرهنگی و اجتماعی سید محسن حکیم عبارتند از:

احداث یا بازسازی و مرمت ده‌ها مسجد، حسینیه و بنای فرهنگی.
تأسیس کتابخانه‌ای عمومی در نجف به نام مکتبة آیة الله الحکیم العامة و به‌تدریج، ایجاد شعبه‌هایی از آن در برخی شهرهای عراق و نیز در کشورهایی چون اندونزی، ایران، بحرین، پاکستان، سوریه، لبنان، مصر و هند.
پشتیبانی مادی و معنوی از نشریاتی مانند الاضواء، رسالة الاسلام، النجف، الایمان، الثقافة الاسلامیة و سلسله کتاب‌ها و جزوه‌هایی با عنوان «مِنْ هُدَی النجف».
حمایت از نویسندگان، خطیبان، ادیبان و شاعرانی که فرهنگ اسلامی را گسترش می‌دادند و با اندیشه‌های الحادی و کمونیستی یا انحرافی مقابله می‌کردند.
فرستادن هیئتی به هند برای رفع اختلاف میان عالمان.
موضع‌گیری در اعتراض به قتل‌عام مسلمانان پاکستان.
پشتیبانی از تأسیس المجلس الاسلامی الشیعی الاعلی در لبنان.
موضع‌گیری درباره اخوان‌المسلمین مصر.[۱۰]

ساماندهی حوزه
تلگراف آیت الله حکیم به جمال عبدالناصر

برخی از اقدامات سید محسن حکیم برای ساماندهی حوزه‌های علمیه شیعه عبارتند از:

برنامه‌ریزی و تلاش با هدف افزایش شمار طلاب؛ چنانکه شمار طلاب فقط در حوزه علمیه نجف، از ۱۲۰۰ تن به حدود هشت هزار نفر رسید.
تأسیس مدرسه علوم اسلامی و غنابخشیدن به دروس حوزه با برقراری درس‌هایی چون فلسفه، کلام، تفسیر و اقتصاد.
برنامه‌ریزی برای آشنا شدن طلاب با اندیشه‌های الحادی مانند مارکسیسم، و توجه دادن بزرگان حوزه به خطر آنها.
تمرکززدایی از حوزه و گسترش حوزه‌های علمیه در شهرها و مناطق دوردست و سایر کشورها مانند پاکستان، عربستان و کشورهای آفریقایی.
اهتمام به تسهیلات و ملزومات تحصیل و اسکان طلاب خارجی؛ از جمله اختصاص مدرسه‌ای در نجف به طلاب هند و مدرسه‌ای به طلاب افغانستان و تبت.[۱۱]

مبارزه با کمونیسم

پس از کودتای عبدالکریم قاسم در عراق و به قدرت رسیدن او در ۱۳۳۷ش، زمینه مناسبی برای ترویج افکار کمونیستی و تصویب قوانین ناسازگار با احکام فقهی فراهم شد. آیت الله حکیم رسماً به تصویب این قوانین اعتراض کرد و عالمان و خطیبان را به آگاه کردن مردم از ماهیت ضددینی آن فراخواند. او همچنین با صدور دو فتوای تاریخی در ۱۳۳۸ش، پیوستن به حزب کمونیست را شرعاً غیرمجاز و در حکم کفر و الحاد یا ترویج کفر و الحاد دانست. در پی این فتوا، دیگر عالمان نجف هم فتواهای مشابه دادند و سرانجام عبدالکریم قاسم را به عذرخواهی واداشتند.[۱۲]
مرقد سید محسن حکیم
فعالیت‌های سیاسی داخل عراق

برخی از فعالیت‌های سیاسی سید محسن حکیم در داخل عراق عبارتند از:

تأسیس و تثبیت جماعت العلماء فی النجف الاشرف.
سفر به بغداد در ۱۳۴۲ش در اعتراض به رژیم بعثی حکومت عبدالسلام عارف و حبس و شکنجه مخالفان.
اعتراض شدید به سیاست طایفه‌گرایی، تبعیض مذهبی و تفرقه‌افکنی.
اعتراض به تصویب قانون ملی‌سازی برخی از شرکت‌های تجاری در ۱۳۴۳ش که به تضعیف قدرت مالی شیعیان می‌انجامید.
واکنش شدید به تصمیم حکومت عبدالسلام عارف در سرکوب کردهای شمال عراق. وی با فتوا به جایز نبودن جنگ با کردها، از کشتار آنان جلوگیری کرد.[۱۳]

مرقد آیت الله حکیم در کتابخانه
فعالیت‌ها نسبت به مسلمانان جهان

سید محسن حکیم به مسئله فلسطین حساسیت ویژه‌ای نشان می‌داد. او در برابر تهاجم اسرائیل به فلسطین در سال ۱۳۴۶ش، همه مسلمانان را به ایستادگی و بسیج امکانات فراخواند، به رسمیت شناختن اسرائیل از جانب حکومت وقت ایران را محکوم کرد و در حادثه آتش زدن مسجدالاقصی در ۱۳۴۸ش، با صدور بیانیه‌ای، مسئولیت شرعی و تاریخی مسلمانان را در برابر صهیونیست‌ها یادآور شد.[۱۴] در جریان محکومیت سید قطب (از رهبران جنبش اسلامی مصر) از سوی نظام جمال عبدالناصر، آیت الله حکیم در ۶ جمادی‌الاول ۱۳۸۶ق با ارسال تلگرافی خطاب به جمال عبدالناصر، خواستار لغو حکم اعدام وی شد.[نیازمند منبع]
مواضع حکیم در مواجهه با رویدادهای ایران

آیت‌اللّه حکیم در برخی از رویدادهای سیاسی ایران، مخالفت خود را با عملکرد حکومت محمدرضا پهلوی نشان داد؛ از جمله:

واکنش شدید به تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی.
اظهار تأثر شدید از کشتار شماری از طلاب در واقعه فیضیه و ارائه این پیشنهاد که علما دسته‌جمعی به عتبات مهاجرت کنند تا او بتواند رأی صریح خود را درباره دولت ایران صادر کند. امام خمینی و شماری دیگر از علمای قم در پاسخ به این پیشنهاد، مهاجرت را به صلاح ندانستند و حضور در ایران را ضروری قلمداد کردند.
محکومیت حادثه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ش و اعلام ناتوانی حکومت ایران در اداره مملکت.[۱۵]

با این حال حسینعلی منتظری در کتاب خاطرات خود، آورده که برخی، ذهن آیت الله حکیم را نسبت به امام خمینی مغشوش کرده بوده‌ و به همین دلیل، سید محسن حکیم با امام خمینی همراهی و همکاری نمی‌کرده است.[یادداشت ۱]
تک‌نگاری

کتاب «احیاگر حوزه علمیه نجف، آیت‌الله العظمی سید محسن حکیم» اثر صفاء‌الدین تبرائیان است که به زندگی، فعالیت‎ها و نقش آیت‌الله حکیم به عنوان مرجع شیعه در جهان اسلام می‌پردازد. این کتاب از سوی مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده است. [۱۶]

کتاب «مرجع عصر آیت‌الله العظمی حکیم به روایت تصویر» نیز اثر تبرائیان است که در آن بیش از ۳۰۰ تصویر از آیت‌الله حکیم، فرزندان و شاگردانش و بناهای عتبات عالیات گردآوری شده است.
پانویس

قاسمی، ساختار سیاسی - اجتماعی شیعیان عراق، ۱۳۹۳ش، ص۱۶۳-۱۶۴.
قاسمی، ساختار سیاسی - اجتماعی شیعیان عراق، ۱۳۹۳ش، ص۱۶۳.
نگاه کنید به: قاسمی، ساختار سیاسی - اجتماعی شیعیان عراق، ۱۳۹۳ش، ص۱۶۳.
تبرّائیان، احیاگر حوزه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۲۸۱-۵۶۲.
علی‌صغیر، اساطین المرجعیة العُلیا فی النجف الاشرف، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۱۶۲-۱۶۵.
سراج، الامام محسن الحکیم، بیروت، ج۱، ص۲۷-۲۸؛ تبرائیان، مرجع مجدد امام حکیم، ۱۳۹۰ش، ص۳۵.
فیاض حسینی، الامام المجاهد السید محسن الحکیم، ۱۹۹۹م، ج۱، ص۲۱-۲۹؛ تبرائیان، مرجع عصر آیت الله حکیم به روایت تصویر، ۱۳۸۹ش، ص۱۸۲.
باقری بیدهندی، «نجوم امت (۲۱) آیت الله العظمی حاج سید محسن حکیم»، ص۶۵-۶۸.
بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ۱۳۵۷ش، ج۵، ص۱۹۰.
حکیم، مرجعیة الامام الحکیم قدس سرّه، ج۱، ص۳۴-۳۵؛ فیاض حسینی، الامام المجاهد السید محسن الحکیم، ۱۹۹۹م، ج۱، ص۳۷-۳۹.
بَهادلی، الحوزة العلمیة فی النجف، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۴۲.
فیاض حسینی، الامام المجاهد السید محسن الحکیم، ۱۹۹۹م، الامام المجاهد السید محسن الحکیم، ۱۹۹۹م، ج۱، ص۶۷-۶۹؛ سراج، الامام محسن الحکیم، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۲۱۷.
سراج، الامام محسن الحکیم، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۱۶-۱۱۸؛ بیاتی، المرجعیة الدینیة و دورها القیادی، ۲۰۰۰م، ج۱، ص۵۵۱.
فیاض حسینی، الامام المجاهد السید محسن الحکیم، ۱۹۹۹م، ج۱، ص۸۶-۹۴.
باقری بیدهندی، «نجوم امت (۲۱) آیت الله العظمی حاج سید محسن حکیم»، ص۷۲؛ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۱۳۶۰ش، ج۳، ص۴۴-۴۶.

«كتاب «احياگر حوزه نجف» در نجف اشرف رونمايي شد»

یادداشت‌ها

«آیت الله حکیم آن وقت تقریبا مرجع عمده ایران بود و با توجه به ارتباط حکومت ایران با ایشان ذهن ایشان را نسبت به آقای خمینی مغشوش کرده بودند؛ من یادم هست یک بار آقای شیخ عبدالجلیل جلیلی کرمانشاهی که از طرفداران آقای خمینی بود گفت: من رفتم به آقای حکیم اعتراض کردم که آقا شما چرا نسبت به آقای خمینی موضع همکاری و همراهی ندارید؟ آقای حکیم گفت نامه‌ها را بیاورید، ۲۷ تا نامه از ۲۷ نفر از علمای مهم شهرستان‌ها پیش آقای حکیم بود که در آن‌ها نوشته بودند شما گول حرف‌های آقای خمینی را نخورید، این‌ها یک عده نهضتی‌ها و بچه‌ها هستند که اطراف ایشان را گرفته‌اند!» ر.ک: خاطرات آیت الله منتظری، ج۱، ص۲۶۰.

منابع

باقری بیدهندی، ناصر، «نجوم امت (۲۱) آیت الله العظمی حاج سید محسن حکیم»، در مجله نور علم، دوره۲، ش۲، دی ۱۳۶۶ش.
بامداد، مهدی، شرح‌حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، تهران، ۱۳۵۷ش.
بَهادلی، علی احمد، الحوزة العلمیة فی النجف: معالمها و حرکتها الاصلاحیة، بیروت، ۱۴۱۳ق.
بیاتی، حامد، المرجعیة الدینیة و دورها القیادی، لندن، ۲۰۰۰م.
تبرّائیان، صفاءالدین، احیاگر حوزه نجف، تهران، ۱۳۸۷ش. مجمع جهانی تقریب اسلامی، ۱۳۹۰ش.
تربائیان، مرجع مجدد امام حکیم، تهران،
تبرائیان، صفاءالدین، مرجع عصر آیت الله حكیم به روایت تصویر، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۹ش.
حکیم، محمدباقر، مرجعیة الامام الحکیم قدّس سرّه: نظرة تحلیلیة شاملة.
دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، ۱۳۶۰ش.
سراج، عدنان ابراهیم، الامام محسن الحکیم، بیروت، ۱۴۱۴ق.
علوی، حسن، الشیعه و الحکومه القومیه فی العراق.
فیاض حسینی، هاشم، الامام المجاهد السیدمحسن الحکیم، لندن، ۱۹۹۹م.
قاسمی، فرج الله، ساختار سیاسی - اجتماعی شیعیان عراق، تهران، مشعر، ۱۳۹۳ش.
علی‌صغیر، محمدحسین، اساطین المرجعیة العُلیا فی النجف الاشرف، بیروت، ۱۴۲۴ق.

پیوند به بیرون

منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
بحث تاریخی امام خمینی و آیت الله حکیم
تصاویری از آیت الله حکیم






آيت الله سید محسن حکيم
پرش به ناوبری
پرش به جستجو

Confirm3.jpg


آيت الله سيدمحسن طباطبايي حکيم از فقها و مراجع بزرگ مجاهد شيعه عراق در قرن چهاردهم هجري قمري است.
محتویات

۱ ولادت
۲ دوران کودکی آیت الله حکیم
۳ جهاد
۴ جماعه العلماء
۵ فلسطین
۶ وفات
۷ پانویس
۸ منابع
۹ پیوند

ولادت

آيت الله سيدمحسن حکيم در سال 1306 ه . ق در شهر نجف اشرف در خاندانی که در عراق شهرت فراوان داشتند، به دنیا آمد. پدرش، مهدی ‌بن صالح طباطبائی نجفی، مشهور به سیدمهدی حکیم، عالم دینی بود. او در صفر 1270 ق، یعنی 6 سال پس از ولادت سید محسن در «بنت جبیل» لبنان دیده از جهان فروبست.[۱]
دوران کودکی آیت الله حکیم

پس از پدر، سید محمود، برادر بزرگتر سرپرستی او را به عهده گرفت و وی را به حفظ و قرائت قرآن كریم مشتاق ساخت. سید محسن در نه سالگی به درس های حوزه روی آورد[۲] و سید محمود، به عنوان نخستین استاد، برادر كوچكش را در آموختن ادبیات، منطق و بخش هایی از فقه و اصول یاری داد.[۳]

سید محسن سپس در شمار شاگردان شیخ صادق بن حاج مسعود بهبهانی و شیخ صادق جواهر جای گرفت[۴] و توانست سه سال پیش از وفات آخوند خراسانی به درس خارج آن فقیه فرزانه راه یابد.[۵] در سال 1287 همزمان با درگذشت آخوند خراسانی در محفل درس آقا ضیاءالدین عراقی حضور یافت و دو دوره اصول آن بزرگوار را درك كرد. آن گاه به درس فقه شیخ علی باقر جواهری شتافته، پنج سال از دریای دانش آن فقیه پارسا كامیاب شد.[۶]

سید محسن پس از این دوره در شمار شاگردان میرزا محمدحسین نایینی جای گرفت و سرانجام برای رهایی از چنگال شیطان به درس حكیم و عارف شهره عراق سید محمدسعید حبوبی پناه برد.[۷] محمدسعید در چهره سید محسن آینده‎ای تابناك می‎دید، بنابراین در فرصت های گوناگون پشتكارش را می‎ستود، به فردای رخشانش اشاره می‎كرد. و او را از حمایت های معنوی خویش برخوردار می‎ساخت.[۸]
جهاد

سال 1332 برای بیشتر مردم جهان بسیار تلخ و دشوار بود. آتش نخستین نبرد جهانی هر روز شعله‎ورتر می‎شد. هر چند شیعیان همواره از بی‎مهری دولت عثمانی رنج می‎بردند، ولی این مسأله هرگز آنان را از انجام وظیفه بازنداشت. فقیهان بزرگ نجف جهاد با كافران بریتانیایی را واجب خواندند[۹] و خود پیش‌تر از دیگران رهسپار جبهه‎های نبرد شدند.

یكی از پژوهشگران در این باره می‎نویسد: نیروهای مجاهدان در جبهه شعیبیه 18000 تن و در منطقه قرنه 40000 نفر بود. رهبران مردمی مجاهدان را در سه جبهه مستقر كرده بودند: جبهه مركزی قونه به فرماندهی شیخ الشریعه اصفهانی، مهدی حیدری، مصطفی كاشانی. جبهه راست شعیبیه به رهبری مجتهدانی مانند سید محمدسعید حبوبی، سید محسن حكیم و باقر حیدر؛ جبهه پشت، هویزه به رهبری حضرات آیات مهدی خالصی، محمد خالصی، جعفر شیخ راضی، عبدالكریم جزایری و عیسی كمال الدین.[۱۰]

سید محمدسعید، كه به سبب كهولت سن توان اداره چنین سپاهی در خویش نمی‎دید، مهر ویژه خویش به سید محسن حكیم سپرده، او را بدین امر خطیر گماشت و به رزمندگان گفت: آقای حكیم، حفظه الله، امین و مورد اعتماد من است. هر حكمی كند باید انجام گیرد.[۱۱]

این كردار سید محمدسعید مال های بسیاری، تحت عنوان هدایای مردمی و كمك های دولت عثمانی، سمت سید محسن گسیل داشت ولی فرزند پارسای خاندان حكیم هرگز از آن مال ها به سود خویش بهره نگرفت و حتی اسبی برای استفاده خود در جبهه تهیه نكرد.[۱۲]

به گونه‎ای كه چون عثمانیان و عشایر از جبهه شعیبیه عقب نشسته، حبوبی و حكیم را همراه تعدادی اندك در برابر متجاوزان تنها نهادند، حبوبی از حكیم خواست تا خود را به ستاد فرماندهی رسانده، كسب تكلیف كند. ولی دریغ كه سید محسن اسب نداشت و از هر كه تقاضای چارپا كرد با پاسخ منفی روبرو شد؛[۱۳] زیرا موفقیت دشوار بود و اسب برترین وسیله گریز، سید محمدسعید ناگزیر اسب خویش را در اختیار حكیم قرار داد و گفت: اگر حكیم سالم بماند و من هلاك شوم مانعی ندارد. وجود او سودمندتر است. روزی خواهد آمد كه او به ریاست می‎رسد.[۱۴]

به هر حال هجوم سنگین نیروهای بریتانیا سرانجام مجاهدان را عقب راند. در ناصریه سید محمدسعید بیمار شده، چشم از جهان فروبست. اندكی بعد ناصریه سقوط كرد[۱۵] و حكیم با درس های نوینی كه آموخته بود، به نجف بازگشت.
جماعه العلماء

با كودتا 1958 م دفتر پادشاهی در عراق بسته شد و شیوه جدیدی از دیكتاتوری با نام جمهوری بر كشور سایه افكند. مرجع روشن بین شیعه، كه از سیاست های پشت پرده استعمارگران آگاه بود، مخابره تلگراف برای عبدالكریم قاسم، رهبر كودتا سرباز زد و بدین ترتیب خود را در برابر نظام جدید قرار داد. اندكی بعد كودتا گران لزوم كنار نهادن حجاب را اعلام داشتند و از انتشار كتاب های اسلامی در این موضوع جلوگیری كردند. رهبر بیدار شیعه در برابر این حركت استعماری واكنش شدید نشان داده، پیام كوبنده‎ای برای مسئولان فرستاد. به گونه‎ای كه آنان ناگزیر عقب نشسته، اجازه چاپ آثار دین باوران را صادر كردند.[۱۶]

سرور فقیهان نجف، كه اعتقادات مردم را در معرض خطر می‎دید نمایندگان بسیار به شهرهای مختلف گسیل داشت و سایه مرجعیت خویش را تا دورترین نقاط عراق گسترش داد. فعال ساختن مسجدها، برگزاری گردهمایی بزرگ مذهبی و ایجاد شبكه‎ای از كتابخانه‎های زنجیره‎ای در سراسر كشور بخشی از برنامه‎های آن فقیه پاك رأی در پاسداری از مرزهای اعتقادی مردم بشمار می‎آید.[۱۷]

علاوه بر این مرجع حكیم امت برای رویارویی با حزب ها و گروه های سیاسی ساخته استعمارگران تدبیری تازه اندیشید. آن بزرگمرد حزب دعوت اسلامی را، كه توسط حضرات آیات سید محمدباقر صدر، سید مرتضی عسكری، سید مهدی حكیم، سید محمدباقر حكیم، سید محمدحسین فضل الله، شیخ محمدمهدی شمس الدین و گروهی دیگر از بزرگان حوزه نجف بنیاد نهاده شده بود،[۱۸] تقویت كرد[۱۹] و با تشكیل «جماعه العلماء»، كه بسیاری از چهره‎های سرشناس حوزه نجف در آن شركت داشتند،[۲۰] حوزه كهنسال حریم امیرمؤمنان علیه السلام را از چشمی بیدار و دستی توانا در عرصه سیاست، فرهنگ و اجتماع عراق برخوردار ساخت.

مرجع بزرگ شیعه در پی این تحركات، فتوای مشهور كفر حزب كمونیست را صادر كرد. ترجمه این فتوا، كه در پاسخ به نامه یكی از پیروانش نوشته شده، چنین است: بسم الله الرحمن الرحیم. پیوستن به حزب كمونیست جایز نیست. این كار كفر و بی‎دینی بوده، موجب گسترش كفر و بی‎دینی است. خداوند شما و همه مسلمانان را از آن حفظ كند و برایمان و تسلیمتان بیفزاید. والسلام علیكم و رحمه الله و بركاته. محسن حكیم 17 شعبان 1379.[۲۱]

او پس از رحلت آيت الله بروجردي در فروردين ماه 1340، به مرجعيت عامه شيعيان جهان رسيد و گروه کثيري از شيعيان کويت، عراق، ايران، بحرين، افغانستان، هند و پاکستان از وي تقليد مي کردند.

در همه حوادث و منازعات سياسي که از 1341 به بعد ميان روحانيت و رژيم محمد رضا شاه در ايران روي داد، وي با صدور نامه، اعلاميه و تلگراف از مواضع علماي ايران به رهبري امام خميني حمايت کرد. آيت الله حکيم لايحه انجمن هاي ايالتي و ولايتي را از جمله «قوانين کافره و خلاف قوانين مقدسه اسلام» دانست و حمله به مدرسه فيضيه در فروردين 1342 را به شدت محکوم کرد و خواستار مهاجرت دسته جمعي علماي بزرگ ايران به عتبات گرديد که مورد موافقت آنان قرار نگرفت.

در پی این پیام مردم، گروه گروه، حزب كمونیست را ترك گفتند و سرزمین عراق از خطر سقوط در گرداب كمونیزم جهانی رهایی یافت. ولی این پایان تحركات مرجع بیدار نجف نبود. آن بزرگمرد برای فرودآوردن ضربه نهایی بر پیكر كمونیست ها ضمن پیامی به شهید صدر لزوم نگارش كتابی در مقایسه كمونیزم و اسلام را یادآور شد. پس از این پیام بود كه شهید سید محمدباقر صدر كتاب گرانسنگ «فلسفتنا» را به رشته نگارش كشید.[۲۲]
فلسطین

سال 1338 برای مسلمانان سالی ناگوار بود. شاه سرانجام پرده‎های تزویر را كنار زده، رژیم اشغالگر قدس را به رسمیت شناخت. مرجع بیدار شیعه ضمن نامه‎ای به آیت الله بهبهانی در تهران، نگرانی خویش را آشكار ساخت. علاوه بر این آن بزرگوار بهره‎گیری از كمك های مردمی در راه آزادی فلسطین را ستود و دوری مسلمانان از اسلام را سبب اصلی مشكل فلسطین شمرد.[۲۳]
وفات

سرانجام بعثیان آخرین بخش از داستان ساختگی جاسوسی را به نمایش گزاردند، «مدحت الحاج سری» یكی از دستگیر شدگان بر صفحه تلویزیون آشكار شده، به جاسوسی خود و سید مهدی حكیم اعتراف كرد. روز بعد نیروهای دولتی به بهانه ایجاد فشار بر سید مهدی محل زندگی مرجع شیعه را محاصره كردند و پس از چندی آن رهبر كهنسال را در حالی كه تحت مراقبت بود با اتومبیل دولتی به كوفه فرستاده، خانه‎اش را زیر نظر گرفتند و تلفن و آب و برقش را قطع كردند. البته این پایان بی حرمتی‎ها نبود. در نجف چماقداران بعثی به خیابان ها ریختند، به خانه مرجع مسلمانان یورش بردند و در و دیوارش را با گِل و كثافات آلوده ساختند.[۲۴]

پس از این واقعه دستگیری ها فزونی یافت و اندكی بعد فقیه حكیم عراق به دلیل بیماری رهسپار لندن شد. سید مهدی كه پیش‌تر از كشور خارج شده بود، نیمه شب خود را به بیمارستان رساند و پس از سلام درباره نتیجه حركت مرجعیت در عراق با پدر گفتگو كرد.

مرجع روشن بین شیعه گفت: درست است كه من بر آن ها پیروز نشدم... ولی می‎دانم مردم عراق مرا دوست دارند. مظلومیتی كه مردم عراق آن را درك كرده‎اند. دست كم برای ده سال در خاطرشان خواهد ماند و از پذیرفتن حزب بعث پیشگیری خواهد كرد. هر چند نمی‎توانم ده سال دیگر زندگی كنم ولی خاطره‎ام باقی می‎ماند و مانع پیشرفت حزب خواهد شد.[۲۵]

پس از مدتی حكیم به بغداد بازگشت و سرانجام در 27 ربیع الاول 1390 ق. برابر با 1348 ش. برای همیشه دیده از جهان فروبست.[۲۶] مردم عراق در تشییعی، كه در تاریخ آن كشور بی‎نظیر بود، پیكرش را به نجف انتقال دادند و در كنار كتابخانه‎ای كه خود بنیاد نهاده بود، به خاك سپردند.[۲۷]

آن بزرگوار كتاب ها، مسجدها، كتابخانه‎ها و مدرسه‎های بسیاری از خویش به یادگار نهاد. یادگارهایی كه در كنار انبوه شاگردان دانشور[۲۸] و فرزندان شجاع و پاك دلش گنجینه آثار آن مرجع وارسته را پدید آوردند. گنجینه‎ای پر از نام شهیدان جاوید سید محمدباقر صدر، سید محمدمهدی حكیم، سید عبدالهادی حكیم، سید عبدالصاحب حكیم، سید علاءالدین حكیم و سید محمدحسین حكیم در شمار تابناك‎ترین گوهرهای آن جای دارند.
پانویس

ترجمه «الامام الحكیم»، مصباح نجفی، ص 43ـ41.
همان كتاب، ص 52.
اعیان الشیعه، سید محسن امین، ج 9، ص 56.
اعیان الشیعه، سید محسن امین، ج 9، ص 56.
ترجمه «الامام الحكیم»، ص 55ـ53.
ترجمه «الامام الحكیم»، ص 55ـ53.
ترجمه «الامام الحكیم»، ص 55ـ53.
ترجمه «الامام الحكیم»، ص 55ـ53.
الشیعه والحكومه القومیه فی العراق، حسن العلوی، ص 67ـ73.
الشیعه والحكومه القومیه فی العراق، حسن العلوی، ص 63ـ67.
ترجمه «الامام الحكیم»، ص 9ـ91.
ترجمه «الامام الحكیم»، ص 9ـ91.
ترجمه «الامام الحكیم»، ص 9ـ91.
ترجمه «الامام الحكیم»، ص 9ـ91.
ترجمه «الامام الحكیم»، ص 9ـ91.
التحرك الاسلامی، فی العراق، ص 58ـ57.
العراق بین الماضی والحاضر والمستقبل، ص 542ـ540.
سنوات الجمر، ص 33ـ32.
التحرك الاسلامی فی العراق، ص 41ـ35.
همان كتاب، ص 22ـ19.
الشیعه والدوله القومیه فی العراق، ص 214.
التحرك الاسلامی فی العراق، ص 60.
دماء العلماء فی طریق الجهاد، ص 51ـ50.
سنوات الجمر، ص 100ـ98.
التحرك الاسلامی فی العراق، ص 98ـ95.
رحله الامام الحكیم، ص 14ـ13.
ترجمه الامام الحكیم، ص 81ـ73.

نور علم، شماره 1، دوره دوم، ص 69ـ68.

منابع

جمعي از پژوهشگران حوزه علميه قم، گلشن ابرار، جلد2، صفحه 723.
آيت الله سيد محسن طباطبايي حكيم، روزنامه ايران، شماره 4938، 22/8/90، صفحه 28، در دسترس در (مگ ایران، بازیابی: 28 بهمن 1392.

پیوند

آیت الله سید محسن حکیم، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی







روایت موثق از دیدار آیت‌الله حکیم و امام خمینی
صفاءالدین تبرائیان
چهار روایت از دیدار تاریخی آیت‌الله سیدمحسن حکیم و امام خمینی وجود دارد. روایت اول از آیت‌الله رسولی محلاتی است که اظهار می‌دارد به رغم این که حضرت حکیم روز دوم و بعد از دیگر مراجع به ملاقات امام آمد اما در مقام بازدید امام فرمود اول باید به ملاقات حضرت حکیم برویم. پرده دوم از این ملاقات توسط شیخ نصرالله خلخالی نقل شده و روایت دیگر از حجت‌الاسلام شیخ‌محمد سمامی است. اما روایت دیگر برگرفته از خاطرات سیدعلی‌اکبر محتشمی‌پور و البته جامع‌ترین روایت است. او هرچند در این دیدار حضور نداشته لیک مطالب منقول مأخوذ از آیت‌الله سیدمصطفی خمینی است. براساس این روایت امام به حضرت حکیم می‌فرماید اگر امام مجتبی‌(ع) به اندازه شما طرفدار و مرید داشت هیچگاه صلح نمی‌کرد... شما حرکت و قیام بکنید اولین کسی که به دنبال شما راه می‌افتد من هستم. من از شما تبعیت می‌کنم و دنبال شما حرکت می‌کنم. این گفت‌وگو با لبخند و تشکر حضرت حکیم از میهمانش پایان می‌یابد.
تاریخ انتشار: ۱۳:۴۵ - ۰۸ آذر ۱۳۹۶ - 2017November 29

پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ صفاءالدین تبرائیان طی یادداشتی که به صورت اختصاصی دراختیار پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی قرار داده به واکاوی دیدار تاریخی امام خمینیو آیت‌الله حکیم و نیز همراهی زعیم حوزه نجف با انقلاب اسلامی و مخالفت وی بارژیم پهلوی پرداخته است.

صفاءالدین تبرائیان که مطالعات دقیقی در رابطه با زمانه وزندگی آیت‌الله حکیم داشته، کتابی با عنوان "احیاگر حوزه نجف" نیز درهمین رابطه نگاشته است که این کتاب توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شدهاست. علاوه بر این تبرائیان مطالعات گسترده‌ای در رابطه با مراجع، روحانیت و علمایمبارز داشته و در همین رابطه کتاب "نهادمرجعیت شیعه در 200 سال اخیر"را به رشته تحریر درآورده است. وی همچنینتحقیقات گسترده‌ای را در خصوص مرجعیت به مثابه یک نهاد و اندیشه سیاسی و مواضععلمای طراز اول انجام داده‌ و آثار ارزشمندی از او تاکنون به زیور طبع آراسته شده‌است.

آنچه در ادامه می‌خوانیدیادداشت دکتر صفاءالدینتبرائیان، پژوهشگر و محقق تاریخ معاصر ایران، عراق و منطقه ونویسنده کتاب "احیاگر حوزه نجف" است.

پیروزیشکوهمند انقلاب اسلامی بزرگترین واقعه‌ای است که پس از ظهور دین مبین اسلام درایران‌زمین رخ داده، انقلابی که راهبری آن را مرجعی جامع‌الشرایط و فقیهی بی‌بدیلعهده‌دار بود. امام خمینی رژیم ریشه‌دار و کهنسال 2500 ساله شاهنشاهی رامنقرض و نظام جمهوریت مبتنی بر اسلام را تکوین بخشید و مردسالاری دینی را نهادینهکرد. در این میان، علاوه بر همراهی مردم ایران با حضرت امام، بسیاری از علما ومراجع ایران و نجف نیز همراهی خود را با نهضت اعلام کردند.

متأسفانهدر برخی واگویه‌ها و آثاری که به ویژه در سال‌های اخیر گفته و منتشر شده‌است موضوعدو قطبی حوزه نجف- حوزه قم ملاحظه می‌شود که کار خلاف واقع، ناپسند و اقدام غیرعقلایی و مشکوکی است. در حوزه نجف روحانیانی مانند شهید صدر اول را می‌بینیم که در20 سالگی مدرس کفایه است، در 24 سالگی کتاب فلسفه ما و در 26 سالگی کتاب اقتصاد ماو ... را می‌نویسد و اقدامات عجیب دیگر را صورت می‌دهد که باعث شده امام خمینی از او به "مغز متفکر اسلامی" یاد کند و در شهادتش برای اولین و آخرین بارسه روز عزای عمومی اعلام کند؛ و ایضاً در حوزه قم نیز متفکران بزرگ و نامدارکم پرورش پیدا نکرده‌اند.

‌امابعضا گروهی با ارائه تفاسیری به دنبال نمایش رابطه دوقطبی درحوزه قم و نجف و مشخصا آیت‌الله سیدمحسن حکیم و آیت‌الله خمینی هستند و اغلب بهملاقات تاریخی مرجعین علمین،‌ سیدین خمینی و حکیم اعلی‌الله مقامهما استناد می‌کنند؛ماجرایی که برداشت‌های ناصواب و ناروایی را در پی داشته است و حقیر در جلد دوم اثر "احیاگر حوزه نجف"، به نقل چهار روایت از این دیدار پرحاشیه پرداخته‌ام که ذیلا به آنها اشاره می‌شود.


بررسی چهار روایت از دیدار آیت‌الله حکیم و امام خمینی

[1] یادمانده‌هایآیت‌الله سیدهاشم رسولی محلاتی که اظهار می‌دارد به رغم این که حضرت حکیم روز دومو بعد از دیگر مراجع به ملاقات امام آمد اما در مقام بازدید امام فرمود اول بایدبه ملاقات حضرت حکیم برویم. در این خاطره‌گویی،امام به حضرت حکیم فرمود: شما الآن پرچم‌دار شیعه هستید و یک مقام حساسی دارید و... که بحث به جنگ و صلح حسنین (علیهما‌السلام)،‌ قیام حضرت سیدالشهداء (ع) و صلححضرت مجتبی (ع)،‌ کشیده شد و این ماجرا با مطایبه مرحوم آشیخ نصرالله خلخالی خاتمهیافت. (نک: خاطرات آیت‌الله سیدهاشم رسولی محلاتی، صص 93-94)

[2] پردهدیگری از این ملاقات توسط حجت‌الاسلام شیخ نصرالله خلخالی نقل شده که بهآگاهی اطلاعات داخلی ساواک رسیده و در‌ «سیر مبارزات امام خمینی در آینه‌ اسنادبه روایت ساواک» ج9،‌ صص 278-280 آورده شده و مؤلف "نهضت امام خمینی" درج2،‌ صص 151-152 همین روایت را در اثرش نقل می‌کند. حسب این واگویه مبسوط امام بهحضرت حکیم می‌فرماید: اگر امام حسن (ع) به اندازه‌ شما مرید داشت قیام می‌کرد... شمادر تمام ممالک اسلامی مقلد و مرید دارید که یکی از آن‌ها خود من می‌باشم، شمابیفتید جلو و من و همه عقب شما تبعیت می‌کنیم.

[3] روایتسوم برگرفته از خاطرات حجت‌الاسلام سیدعلی‌اکبر محتشمی‌پور و البتهجامع‌ترین روایت است. او هرچند در این دیدار حضور نداشته لیک چنانچه به حقیر اظهارداشت مطالب منقول مأخوذ از آیت‌الله سیدمصطفی خمینی است. آقازاده امام هرچند دراین مجلس حاضر نبود اما آنچه را برای محتشمی‌پور بیان کرد