سرویس تاریخ «انتخاب»؛ در آذرماه ۱۳۲۲ سه ماهی از اعلام موضع تازه‌ی ایران در جنگ جهانی دوم می‌گذشت، موضعی که دولت ایران تحت فشار متفقین پس از اشغال ایران گرفت و بالاخره از لاک بی‌طرفی به درآمده به آلمان نازی اعلان جنگ داد. روز دهم آذر ماه رادیوهای جهان خبر از پایان کنفرانس پنج‌روزه و مهم چرچیل نخست‌وزیر انگلستان، روزولت رئیس‌جمهور آمریکا و چیانکای‌شک فرمانده‌ی کل نیروهای چین در قاهره دادند، کنفرانس سران متفقین البته به جز استالین که در آن تصمیمات مهمی درباره‌ی جنگ با ژاپن و پس گرفتن سرزمین‌های متعلق به چین گرفته شد، که ژاپن از آغاز جنگ نخست جهانی غصب کرده بود. اما این رادیوها خبر دیگری هم دادند و آن این‌که سران متفقین قاهره را به مقصد نامعلومی ترک کردند. آن مقصد نامعلوم تهران بود، و تازه آن روز دهم آذرماه که خبر پایان کنفرانس قاهره به جهان مخابره شده بود، سران متفقین در ایران آردهای‌شان را بیخته و الک‌شان را هم آویخته بودند و در همان روز تهران را ترک کردند؛ یعنی کنفرانس قاهره چهارم آذر تمام شده و پس از آن فورا سران متفق روانه‌ی ایران شده‌ بودند. این کنفرانس به خاطر شرایط حساس جنگ جهانی تا رهسپاری سران متفقین به کشورهای‌شان از نظرها پنهان ‌ماند. هدف از کنفرانس تهران تصمیم اساسی سران سه دولت برای پایان دادن به کار آلمان نازی بود. آن‌قدر موضوع حساسیت داشت که حتی کاردار شوروی هم اطلاعات درست و درمانی به نخست‌وزیر ایران نداده بود وقتی که به گفته‌ی خودش [سهیلی نخست‌وزیر وقت ایران] در ۲۹ آبان کاردار شوروی با او ملاقات کرد و موضوع تشکیل کنفرانس سه دولت را به اطلاعش رساند، اسمی از شخص خاصی نیاورد، مثلا به روشنی نگفت که استالین می‌آید. روزنامه‌های ایران دو روز پس از این‌که سران متفقین به کشورهای‌شان بازگشتند، یعنی شنبه ۱۲ آذر تازه از از این ماجرا باخبر شدند آن هم از طریق رادیوها مسکو و...! فرادی آن روز اما دیگر در شرح آن قلم زدند، آن هم به نقل از علی سهیلی نخست‌وزیر وقت. سهیلی برای این‌که جریان این کنفرانس و به قول خودش موفقیت‌هایی که نصیب دولت و ملت ایران شده را به استحضار عموم برساند از هیأت دولت، سران لشکری و بسیاری از رجال و نمایندگان مجلس و مدیران مطبوعات دعوت کرد که صبح یک‌شنبه ۱۳ آذر ۱۳۲۲ در تالار وزارت امور خارجه حضور یابند. گفتنی است این زمان دوره‌ی فترت بین مجلاس چهاردهم و پانزدهم شورای ملی هم هست و رسما مجلسی وجود ندارد. اما در ادامه بخوانیم توضیحات سهیلی را درباره‌ی کنفرانس تهران:

بیانات آقای نخست‌وزیر

به طوری که همه‌ی آقایان استحضار دارند بعد از کنفرانس مسکو مذاکراتی در تمام محافل سیاسی در اطراف تشکیل یک کنفرانس عالی به شرکت روسای سه دولت متفق در یکی از نقاط دنیا جریان داشت، ولی محل کنفرانس غیرمعلوم بود و شاید تا ختم کنفرانس هم همین‌طور این محل مجهول باقی ماند.

اکنون که کنفرانس تمام شده و همه‌ی اشخاص عالی‌مقام که در آن کنفرانس شرکت داشته‌اند به کشورهای خود بازگشت نموده‌اند، این‌جانب در کمال خوش‌وقتی رسما اظهار می‌دارم که کنفرانس عالی سه دولت در تهران تشکیل شد و تهران پای‌تخت شاهنشاهی این مزیت و امتیاز را حاصل نمود که روسای کشورهای بزرگ دوست و متحد ما در این‌جا و مرکز این حکومت اساس و پایه‌های محکم آزادی و آسایش ملل را طرح‌ریزی نموده‌اند.

شرح مخصتر از ترتیب تشکیل و جریان این کنفرانس در آن حد که می‌توانم به اطلاع آقایان برسانم به قرار زیر است:

در ۲۹ آبان‌ماه ۱۳۲۲ آقای کاردار شوروی ملاقاتی از این‌جانب نموده و قصد مسافرت مارشال استالین و هیأت نمایندگان شوروی را اطلاع داد. [این بخش از بیانات نخست‌وزیر فردای آن روز توسط خودش در روزنامه‌ی اطلاعات به این شرح اصلاح شد: آن‌جایی که نوشته شده در ۲۹ آبان‌ماه آقای کاردار سفارت شوروی ملاقاتی از این‌جانب نموده و قصد مسافرت مارشال استالین را اطلاع داد بدین ترتیب اصلاح شود: «مشارالیه موضوع تشکیل کنفرانس سه دولت را اطلاع داد» زیرا در آن روز اسمی از اشخاص برده نشد. نخست‌وزیر.] این‌جانب مسرت و خوش‌وقتی دولت ایران را از این حسن نظر که نسبت به کشور شاهنشاهی ابراز نموده‌اند اظهار داشتم.

روز چهارم آذرماه سفارت کبرای شوروی خبر ورود مارشال استالین، مولوتف کمیسر خارجه و همراهان را اطلاع داد و نامه‌ی زیر را به آقای ساعد وزیر امور خارجه رسانید:

نامه‌ی سفارت کبرای شوروی

«آقای وزیر

افتخار دارم به اطلاع شما برسانم که امروز ۲۶ نوامبر [جمعه ۴ آذر ۱۳۲۲] مارشال اتحاد شوروی یوسف ویساریوتویچ استالین رئیس کمیسرهای ملی اتحاد جماهیر سوسیالیستی و کمیسر امور خارجه آقای ویاچسلاو میخائیلویچ مولوتف با نمایندگان هیأت اعزامی شوروی وارد تهران شدند.

بنا به دستور و. م. مولوتف کمیسر ملی امور خارجه اتحاد جماهیر شوروی افتخار دارم به نام مارشال اتحاد شوروی یوسف ویساریونویچ استالین و شخص ایشان نیات حسنه‌ی مارشال را به حضور اعلیحضرت شاهنشاه ایران تقدیم و مراتب را به آقای نخست‌وزیر و شخص شما ابلاغ نمایم.

موقع را مغتنم شمرده خواهشمندم احترامات فائقه را نسبت به خودتان قبول فرمایید.»

همان روز اطلاع دیگری رسید که آقای روزولت رئیس‌جمهور دول متحده‌ی آمریکا و آقای چرچیل نخست‌وزیر انگلستان هم روز پنجم وارد خواهند شد و روز پنجم [آذر] هم وارد شدند.

روز هشتم آذرماه مذاکراتی اعلیحضرت همایون شاهنشاهی با آقای روزولت رئیس‌جمهوری آمریکا با حضور این‌جانب و آقای وزیر دربار شاهنشاهی و وزیر امور خارجه و وزیرمختار آمریکا در طهران به عمل آوردند که کاملا در محیط دوستانه انجام یافت.

در همان روز مذاکراتی هم با آقای چرچیل با حضور وزیرمختار انگلیس راجع به ایران به عمل آمد که حسن تفاهم کامل حاصل بود.

روز نهم آذرماه که مارشال استالین رئیس کمیسرهای اتحاد جماهیر شوروی با حضور آقایان مولوتف کمیسر ملی امور خارجه‌ی شوروی و ماکسیموف کاردار سفارت کبرای شوروی از اعلیحضرت همایونی دیدن نموده نیز مذاکرات دوستانه و صمیمانه بین طرفین به عمل آمد و حسن مناسبات و روابط وداد بین دو کشور تایید شد.

روز نهم آذر ماه ساعت دوازده ملاقاتی هم این‌جانب و وزیر امور خارجه از آقای مارشال استالین با حضور آقایان مولوتوف کمیسر ملی امور خارجه‌ی شوروی و ماکسیموف کاردار سفارت کبرای شوروی به عمل آورده مجددا پیام دوستانه‌ی اعلیحضرت همایونی را به مارشال استالین ابلاغ و راجع به امور مربوطه به ایران تبادل نظرهایی در زمینه‌ی حسن مناسبات بین دو کشور به عمل آمد.

در ملاقات‌های دیگری هم که آقای مولوتف کمیسر ملی امور خارجه از این‌جانب و وزیر خارجه نمودند و هم‌چنین ملاقاتی که آقای ایدن وزیر امور خارجه‌ی انگلستان از این‌جانب به عمل آوردند در باب روابط و مناسبات ایران و متفقین در حال و بعد از جنگ مذاکرات لازم به عمل آمد.

نمایندگان آن دو دولت حسن‌نیت خود را نسبت به امور مربوطه به ایران کاملا آشکار ساختند.

در تعقیب تمام این ملاقات‌ها و مذاکرات و تذکاریه‌ای‌که از طرف وزیر امور خارجه‌ی ایران ضمن نامه‌ی دوستانه به عنوان وزرای امور خارجه‌ی شوروی و انگلیس و وزیرمختار آمریکا در تهران (چون وزیر امور خارجه‌ی آمریکا در تهران نبودند) فرستاده شده بود به امضای روسای کشورهای متفق ما نظریات به ایران با حسن قبول تلقی و اعلامیه مبنی بر تصدیق هم‌کاری ایران و کمک‌های آتیه‌ی دول مزبور به ایران و استقلال و حاکمیت و تمامیت ارضی ایران به شرح زیر صادر گردید:

اعلامیه‌‌ی سه دولت مورخ اول دسامبر ۱۹۴۴ [چهارشنبه ۹ آذر ۱۳۲۲] راجع به ایران

رئیس‌جمهوری کشورهای متحده‌ی آمریکا نخست‌وزیر اتحاد جماهیر شوروی و نخست‌وزیر ممالک متحده‌ی انگلستان پس از مشورت بین خود و با نخست‌وزیر ایران مایل‌اند موافقت سه دولت را راجع به مناسبات خود با ایران اعلام دارند:

دولت‌های کشورهای متحده‌ی آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی و ممالک متحده‌ی انگلستان کمک‌هایی را که ایران در تعقیب جنگ بر علیه دشمن مشترک و مخصوصا در قسمت تسهیل وسایل حمل و نقل مهمات از ممالک ماوراء بحار به اتحاد جماهیر شوروی به عمل آورده تصدیق دارند.

سه دولت نام‌برده تصدیق دارند که این جنگ مشکلات اقتصادی برای ایران فراهم آورده و موافقت دارند با در نظر گرفتن احتیاجات سنگینی که عملیات جنگی جهانی بر آن‌ها تحمیل می‌کند و کمی وسایل حمل و نقل در دنیا و هم‌چنین کمی مواد خام و سایر حوایج کشوری کمک‌های اقتصادی خود را تا حد امکان به دولت ایران ادامه بدهند.

راجع به دوره‌ی بعد از جنگ دول کشورهای متحده‌ی آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی و ممالک متحده‌ی انگلستان با دولت ایران موافقت دارند که هر نوع مسائل اقتصادی که در پایان مخاصمات ایران با آن مواجه باشد از طرف کنفرانس‌ها یا مجامع بین‌المللی که برای مطالعه‌ی مسائل اقتصادی بین‌المللی تشکیل یا ایجاد شود با مسائل اقتصادی سایر ملل متحده مورد توجه کامل قرار گیرد.

دولت‌های کشورهای متحده‌ی آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی و ممالک متحده‌ی انگلستان در حفظ استقلال و حاکمیت و تمامیت ارضی ایران با دولت ایران اتفاق نظر دارند و به مشارکت ایران با سایر ملل صلح‌دوست در برقراری صلح بین‌المللی و امنیت و سعادت بعد از جنگ بر طبق اصول منشور آتلانتیک که مورد قبول هر چهار دولت است استظهار دارند.

محل امضای: وینستون چرچیل/ ژ.و. استالین/ فرانکلین د. روزولت

صبح روز دهم آذرماه [پنج‌شنبه] روسای کشورهای متفق ما و همراهان آن‌ها با هواپیما به مقصد کشورهای خود عزیمت نمودند.

دولت ایران خوش‌وقت است که محل وقوق این کنفرانس تاریخی نصیب کشر ما و در تهران به عمل آمد و نهایت مسرت را دارد که توافق نظر سه دولت بزرگ در منویات خود به منظور نیل به پیروزی و برقراری صلح جهانی در این‌جا حاصل گردیده است و باز خوش‌وقت است که منافع عالیه‌ی ایران را متفقین ما همواره منظور نظر داشته و مساعدت‌ها و زحمات ما مورد تصدیق روسای معظم سه دولت بزرگ قرار گرفته است.

دولت ایران آتیه‌ی خوشی را برای سعادت ملت ایران نوید می‌دهد و امیدواری کامل دارد ک این ملت از زحمات خود نتایج ذی‌قیمت و رضایت‌بخش بگیرد.

اگر مجلس شورای ملی مفتوح بود جا داشت این مطالب و اظهارت مسرت‌انگیز رسما به مجلس شورای ملی گزارش شود چون مجلس چهاردهم هنوز افتتاح نیافته به آقایان زحمت داد که از جریان امر مستحضر گردند. به این وسیله بدیهی است مراتب به اطلاع عموم هم خواهد رسید. (اطلاعات؛ یک‌شنبه سیزده آذر ۱۳۲۲)