رفتن به محتوای اصلی

le="font-size:15.0pt;font-family:Noor_Lotus;color:black;mso-bidi-language:FA">‌

نائينى آثار و تأليفات فراوانى بجا نهاد، برخى به قلم او و برخى ديگر محصولسالها تدريس اوست كه به قلم شاگردانش به رشته تحرير در آمده، اين آثار به روايتسيد محسن امين عبارتند از «3» 1. رساله‌اى براى عمل مقلدين «وسيلة النجات» 2. حواشى على العروة الوثقى‌

______________________________
(1). همان، ص 175- 178؛ سيد عبد الحجت بلاغى، تاريخ نائين،ص 188.

(2). حسين مكّى، تاريخ بيست سالۀ ايران، ج 2، ص 347؛تاريخ نائين، ص 188.

(3). سيد محسن امين، اعيان الشيعة، ج 6، ص 55.

تنبيه الأمة و تنزيه الملة، ص: 19‌

3. رسالة الصلاة فى اللباس المشكوك4. رسالة في أحكام الخلل فى الصلاة 5. رسالة في نفي الضرر 6. رسالة في التعبدي والتوصلي 7. تنبيه الأمّة و تنزيه الملّة 8. اجوبة مسائل المستفتين (احتمالا به نامذخيرة العباد ليوم المعاد «رسالۀ سؤال و جواب» چاپ شده است.)

مؤلف «معجم المؤلفين العراقيين» آثار ديگرى براى نائينى بر شمرده كه عبارتند از «1» 9. رسالة في مسائلالحج و مناسكه 10. فهرست الحواشي على العروة الوثقى 11. مناسك حج به زبان فارسىعلاوه بر آن، آثار ذيل را نيز مى‌توان در زمرۀ تأليفات وى بشمار آورد:

12. حواشى بر كتاب «الإرث» نوشته ملا هاشم خراسانى 13. حواشى بر رسالۀسؤال و جواب نوشته ميرزا محمد تقى شيرازى شاگردان علّامه نائينى بعضى از مباحث درسخارج فقه و اصول او را نيز به رشتۀ تحرير در آورده‌اند كه از آن جملهعبارتند از:

1. منية الطالب في شرح المكاسب از: موسى خوانسارى نجفى‌

2. كتاب الصلاة از: شيخ محمد على كاظمى خراسانى‌

3. المكاسب و البيع از: شيخ محمد تقى آملى‌

4. اجود التقريرات از: سيد ابو القاسم موسوى خويى‌

5. فوائد الاصول از: شيخ محمد على كاظمى خراسانى‌

در ميان آثار ياد شده، مهمترين اثر ميرزاى نائينى كه شهرت‌

______________________________
(1). كوركيس عواد، معجم المؤلفين العراقيين، ج 3، ص 152.

تنبيه الأمة و تنزيه الملة، ص: 20‌

اجتماعى- سياسى او مرهون آن است،«رساله تنبيه الأمة و تنزيه الملّة» است كه برخى نام آن را «تنبيه الأمّة و تنزيهالملّة فى لزوم مشروطية الدولة المنتخبة لتقليل الظلم على أفراد الأمّة و ترقيةالمجتمع» ثبت كرده‌اند. «1» گرچه محتواى كتاب به همين منظور نوشته شده، اما مؤلف محقق كتاب نام آن را«تنبيه الأمّة و تنزيه الملّة» نهاده است. اين اثر به زبان فارسى ولى با قلمىفقيهانه و عالمانه نگاشته شده است. «2»

با توجه به اشتهار اين اثر و شواهد فراوانى كه بر تأليف آن توسط علامه نائينىوجود دارد، اظهار ترديد برخى «3» در اين زمينه بى‌اساس بوده و مسأله روشنتر از آن است كه نيازمند ذكر شواهدباشد. بسيارى از شاگردان نائينى كه دربارۀ استاد سخن گفته‌اند، از تأليف ايناثر در عصر مشروطه ذكرى به ميان آورده‌اند.

سرنوشت «تنبيه الأمّة و تنزيه الملّة»

يكى از نكات قابل توجه دربارۀ اين كتاب، نظر مؤلف آن بر جمع‌آورى نسخ آندر بازار است. «4» اينكه بعضى ازمستشرقين «نفى نگارش تنبيه الامه و طرد آن» را به عنوان يكى از عوارض شهادت شيخفضل اللّه نورى به مؤلف نسبت داده‌اند، «5» و اينكه «نائينى تحت شرائط و عوارض بعدى مسوّده‌هاى‌

______________________________
(1). مدرس تبريزى، ريحانة الادب، ج 4، ص 162.

(2). متأسفانه افراد بى‌اطلاع اصل كتاب را به زبان عربىدانسته‌اند كه مرحوم طالقانى به ترجمۀ آن مبادرت كرده است! (ر. ك: صادق زيباكلام، سنت و مدرنيته، ص 489).

(3). كاظم روحانى، نامۀ انجمن كتابداران ايران، دورهدهم، ش 10، ص 236 (به نقل از موسى نجفى، مجلۀ مسجد، ش 18، ص 39).

(4). سيد محسن امين، اعيان الشيعة، ج 6، ص 55؛ محمد حرزالدين، معارف الرجال، ج 1، ص 287.

(5) حامد الگار، دين و دولت در ايران، نقش علما دردورۀ قاجار، ترجمۀ ابو القاسم سرّى، ص 379.

تنبيه الأمة و تنزيه الملة، ص: 21‌

تنبيه الامة را در رود فرات ريخت يادر آتش سوزاند» «1» و يا اينكه«چون مؤلف اين كتاب را با مقام و موقعيت خود در عرصۀ مرجعيت منافى ديد،اقدام به جمع‌آورى آن نمود» «2» و يا اينكه «چون نائينى احساس كرد با وجود اين كتاب دشمنان او كه مخالفانمشروطه بودند، او را زعيم سياسى مى‌شمارند نه زعيم دينى» «3» همگى يا اخبارى بدون شاهد و مدرك‌اند و ياصرفا تحليل‌هايى غير واقعى به نظر مى‌رسند. چنانكه نسبت دادن جمع‌آورى اين كتاب بهدشمنان مشروطه نيز گمانى بيش نبوده و چندان بر واقعيات منطبق نيست.

در اين باره فقط به يادآورى چند نكته بسنده مى‌كنيم:

1. «اقدام به جمع‌آورى كتاب از سوى مؤلف» على رغم آنكه توسط يكى از فرزندانايشان در سالهاى اخير به شدّت تكذيب شده و اظهار نموده‌اند كه اين داستان را درايران شنيده‌اند، «4» با شواهدمتعددى كه دارد دور از واقعيت نيست. گذشته از اينكه سيد محسن امين و محمد حرزالدين اين مطلب را مطرح كرده‌اند، عبد الهادى حائرى به نقل از فرزند ارشد مؤلف كهشاگرد وى نيز بوده، اين مطلب را نقل كرده است. «5» البته نسبت به جزئياتى كه در اين زمينه گفتهشده، نمى‌توان اطمينان پيدا كرد، اما اصل اين اقدام از مؤلف فقيه آن دور از انتظارنيست.

2. پاره‌اى از انگيزه‌هايى كه براى اين اقدام بر شمرده‌اند، هم با مقام ومنزلت معنوى مؤلف و هم با واقعيات عصر او ناسازگار مى‌نمايد. اينكه او براى اشتهاربه «رجل دينى بودن» و رسيدن به مرجعيت چنين اقدامى كرده باشد، علاوه بر آن كه بامقام معنوى و زهد و وارستگى او از دنيا منافات دارد،

______________________________
(1). حسن شايگان، مجلۀ فرهنگ و توسعه، ش 29- 30،مقاله «مليّت، حريت، عدالت، مدنيّت».

(2). عبد الهادى حائرى، تشيع و مشروطيت، ص 220.

(3). على خاقانى، شعراء الغرىّ، ج 4، ص 301.

(4). مجلۀ حوزه، ش 77- 76، ص 20 و 21.

(5). تشيع و مشروطيت، ص 220.

تنبيه الأمة و تنزيه الملة، ص: 22‌

حكايت از «تنافى مرجعيت با رجلسياسى بودن» دارد كه با شرائط مرجعيت در يكصد سال گذشته و پس از نهضت تنباكو بويژهدر عراق منطبق نيست.

بسيارى از مراجع اين دوره حضور در عرصه‌هاى سياسى- اجتماعى را وظيفۀخويش دانسته و در دفاع از مبانى دين و حريم امت اسلامى ترديدى به خود راه نمى‌دادند.

3. از اين رو، احتمال اينكه سرنوشت مشروطه در ايران و حوادث غير مترقبه‌اى چونشهادت شيخ فضل اللّه نورى كه بر اثر نفوذ بيگانگان و خوش رقصى بيگانه‌پرستان رخداد و روحانيت به كلّى از صحنه خارج شد و مشروطه‌اى بر خلاف نظر رهبران مشروطهتحقق يافت، علت اصلى جمع‌آورى كتابى باشد كه در حقيقت با هدف تحكيم پايه‌هاى نظاممشروطه نگاشته شده بود. اما با سرنوشت مشروطه، جمع‌آورى كتاب مى‌توانست اين اثر راداشته باشد كه قدرت طلبان و آزاديخواهان غربزده با استناد به آثارى از اين قبيلمستظهر به حمايت علما نباشند و اين نكتۀ بسيار مهمى است كه حاكى از هوشيارىمؤلف است. فقيه وارسته‌اى چون نائينى كه با احساس مسئوليت اين اثر را تأليف كرد،ولى در همان ايام با حادثه ناگوار اعدام نورى و انحراف مشروطه روبرو شد، «1» چنانكه كتابش را جمع‌آورىكند تا استبدادپيشگان جديد از آن سوء استفاده نكنند، دور از انتظار نيست، هر چندكتاب او حاوى مباحثى فراتر از مشروطه است.

على رغم بى‌ميلى مؤلف نسبت به نشر اين اثر پس از به وجود آمدن شرائط جديد، چاپدوم آن در تهران در چنين شرائطى به سال 1328 ه‍، خود شاهدى بر فراهم بودن زمينه‌هاىسوء استفاده است. در شرائطى كه رهبران مشروطه و علما و روحانيان از مشروطه روگردانشده و منزوى گشته‌اند،

______________________________
(1) اين اثر در ربيع الاول سال 1327 ه‍. ق به پايان رسيد ودر همين سال در بغداد به چاپ رسيد.

شيخ فضل اللّه نورى نيز در 13 رجب همين سال در تهران بهشهادت رسيد. (ر. ك: ناظم الاسلام كرمانى، تاريخ بيدارى ايرانيان، ج 2، ص 535).

تنبيه الأمة و تنزيه الملة، ص: 23‌

و نائينى نيز از آن دل سرد گشته،چاپ مجدّد اثر او توسط چه كسانى مى‌توانست صورت بگيرد؟ به هر صورت احتمال اينكهچنين انگيزه‌اى در جمع‌آورى نسخ كتاب مطرح بوده، بعيد نيست.

4. نكتۀ حائز اهميت ديگر آنكه، اين كتاب با انگيزۀ پاسخگويى بهشبهات مخالفان مشروطه نگاشته شد، در حالى كه پس از خروج مخالفان مشروطه از صحنه ويكّه‌تازى مشروطه خواهان غربزده اين كتاب جوابگو نبود، و به عبارتى لااقل بخش مهمىاز آن «بلا موضوع» گشته بود، اينك اثرى مورد نياز بود تا از مشروطۀ مورد نظررهبران مذهبى مشروطه در برابر مشروطه خواهان غربزده دفاع كند و پاسخگوى تفكراتآنان باشد. در آن شرائط علماى مشروطه خواه در مصاف با مشروعه خواهان نبودند تا اينكتاب راهگشا باشد، بلكه در مصاف با روشنفكران غربزده بودند و تأليفى نو لازم بودتا مبانى فكرى علماى مشروطه خواه را مدلّل سازد.

با اين همه اقدام به جلوگيرى از نشر و گسترش اين اثر در آن مقطع تاريخى نمى‌توانداين اثر نفيس را، كه پاره‌اى از ديدگاههاى اسلام در زمينۀ نظام سياسى رامدلّل ساخته، بى‌اعتبار نمايد، به شرط آنكه با اين اثر علمى «برخورد سياسى» و«معاملۀ منفعت طلبانۀ گروهى» نشود، بلكه به عنوان اثرى نفيس و تلاشىعلمى در تاريخ روحانيت شيعه در عرصه «فقه سياسى» مورد توجه قرار گيرد.

«تنبيه الأمّة» و انگيزۀ تحقيق و تصحيح آن

«تنبيه الأمة» تاكنون سه مرتبه به چاپ رسيده،- بار اول به سال 1327 ه‍. ق، دربغداد، قطع رقعى در 95 صفحه، چاپ سربى، مطبعه حيدرى.

- بار دوم به سال 1328 ه‍. ق، در تهران، قطع رقعى در 95 صفحه، چاپ سنگى،كارخانۀ مشهدى خداداد باسمه چى.

تنبيه الأمة و تنزيه الملة، ص: 24‌

- بار سوم به سال 1374 ه‍. ق،(برابر با سال 1334 ه‍. ش) در تهران با مقدمه و توضيحات آية اللّه سيد محمودطالقانى، قطع وزيرى در 142 صفحه. پس از آن بارها همين چاپ افست شده و منتشر گرديدهاست.

اين اثر همچنين چند مرتبه به زبان عربى ترجمه شده كه عبارتند از:

- بار اول در سال 1956 م به صورت ناتمام در مجله عرفان، شمارۀ 43 توسطصالح جعفرى.

- بار دوم به سال 1410 ه‍. ق، به صورت كامل در مجلۀ الموسم شمارۀ5 توسط محمد سعيد الطريحى در لبنان.

- بار سوم در سال 1419 ه‍. ق، به صورتى مستقل و با مقدمه‌اى سودمند به همت عبدالكريم آل نجف در مؤسسه احسن الحديث قم.

همچنين در سال 1418 نيز در پايان كتاب «ضد الاستبداد» تأليف توفيق السيف،همراه با توضيحاتى در پاورقى به چاپ رسيده است.

در چاپ سوم كتاب كه امروز در بازار موجود است، اغلاط فراوانى به چشم مى‌خورد،علاوه بر آن پاره‌اى از عبارات حذف شده و در پاره‌اى موارد براى سهولت در فهمتغييراتى به عمل آمده كه گاه معنا را دگرگون ساخته است. از اين رو انتشار متنىتصحيح شده، همراه با ذكر مآخذ و منابع كه نياز امروز جامعۀ علمى است، ضرورىمى‌نمود.

اهميت اين اثر در تاريخ فلسفه سياسى شيعه بالاخص تاريخ نهضتهاى صد سالۀاخير روحانيت از يك سو، و كثرت مراجعه محققان و پژوهشگران به اين كتاب، ضرورتانتشار متن منقّح و منطبق بر چاپ اول كه به رؤيت مؤلف محقق رسيده و در عين حالهمراه با توضيحاتى مختصر و مآخذ و منابع و فهارس مربوطه را دو چندان مى‌نمود. چاپمجدّد اين اثر به معناى ناديده گرفتن تلاش در خور تقدير آية اللّه طالقانى رحمهاللّه در وارد كردن اين كتاب به متن ادبيات سياسى جامعه در فضاى استبدادزدۀرژيم گذشته نيست، اما پس از گذشت قريب به نيم قرن، نگاهى دوباره به اين كتاب لازمبنظر مى‌رسد‌

تنبيه الأمة و تنزيه الملة، ص: 25‌

تا متناسب با شرائط امروز به جامعهعرضه شود.

متأسفانه على رغم تلاش فراوانى كه صورت گرفت به نسخه‌اى خطى از اين اثر دستنيافتم، ظاهرا دو نسخه خطى از اين كتاب در كتابخانه‌ها موجود است:

اول: نسخۀ خطى كتابخانه دكتر عبد اللّه فياض كه عكسى از آن در كتابخانۀمجمع علمى عراق رقم 7 در فهارس نسخ خطى ثبت شده است. «1»

دوم، نسخۀ خطى كتابخانۀ مرحوم وزيرى در يزد. ولى با مراجعه بهميكروفيلم اين نسخه در كتابخانۀ آستان قدس رضوى معلوم شد كه اين نسخه بهسفارش مرحوم وزيرى در سال 1332 ه‍. ش از روى چاپ اول كتاب- احتمالا به دليل كمبودنسخ آن در بازار- استنساخ شده و در اثر كم دقتى نويسنده مواردى جا افتاده است، لذاارزش علمى ندارد. تنها براى نگارنده اين فائده را داشت كه قبل از دسترسى به چاپاول معلوم شد كه چاپ دوم جز در موارد نادرى منطبق بر چاپ اول است و البته بادسترسى به چاپ اول كتاب در كتابخانه ملك اين امر مسجّل گرديد.

در اين تصحيح چاپ اول كتاب مبنا قرار گرفته، اغلاط چاپ سوم تصحيح شده و مواردمحذوف تذكر داده شده است و فقط پاره‌اى از اختلاف نسخه‌ها براى آنكه تا حدودىخطاهاى چاپ سوم معلوم گردد، در پاورقى آورده شده و از ذكر اختلافهاى جزئى صرفنظرگشته است. (چاپ اول با حرف رمز «أ»، چاپ دوم با حرف «د» و چاپ سوم با حرف «س» مشخصشده است.)

مآخذ، منابع و فهارس و پاره‌اى توضيحات در پاورقى و نيز مقدمه‌اى حاوىزندگينامه علامۀ نائينى، همچنين نشانه‌هاى سجاوندى براى فهم آسانتر عبارتعميق و مسلسل وار كتاب، از جمله امتيازات اين چاپ بشمار مى‌رود. مناسب بود كهتحليلى از ديدگاههاى نائينى در اين مقدمه ارائه گردد،

______________________________
(1). عوّاد، ميخائيل، مخطوطات مجمع العلمى العراقى، ج 3، ص232.

تنبيه الأمة و تنزيه الملة، ص: 26‌

اما چون پژوهشى مستقل در اين زمينهدر آيندۀ نزديك به محضر اهل فكر و انديشه عرضه خواهد شد، از پرداختن به آندر اينجا صرفنظر نمودم.

در پايان لازم مى‌دانم از محقق ارجمند حجة الاسلام و المسلمين رضا مختارى درارائۀ ديدگاههاى خود در جهت تصحيح و تحقيق اين اثر، همچنين از مسئولانكتابخانه‌هاى آستان قدس رضوى، ملك و ملّى و دست‌اندركاران محترم مركز انتشاراتدفتر تبليغات اسلامى تشكر كنم و آمادگى خود را براى دريافت نظرات و پيشنهاداتمحققان و انديشمندان دربارۀ انتشار اين اثر اعلام نمايم.

به ارواح تابناك عالمان وارسته و متعهد جهان تشيع كه عمر خود را براى اعتلاىاسلام و مسلمين صرف كردند، درود مى‌فرستم و اين تلاش ناچيز را به روح مطهر علّامهشيخ محمد حسين غروى نائينى رحمه اللّه آفرينندۀ اين اثر نفيس و روح ملكوتىحضرت امام خمينى رحمه اللّه مؤسس و بنيانگذار نظام علوى جمهورى اسلامى و تحقق‌بخشآرزوى عالمانى چون نائينى تقديم مى‌كنم.

و السلام- سيد جواد ورعى تابستان 1380‌

تنبيه الأمة و تنزيه الملة، ص: 27‌

يادآورى

در مراحل پايانى انتشار اين اثر، متوجه شدم كه چندى پيش به همت آقاى سيد حميدرضا محمود زاده حسينى اين كتاب توسط انتشارات امير كبير به چاپ رسيده است. على رغمتلاش در خور تقدير محقق محترم در جهت استخراج مآخذ و منابع آيات، روايات و نكاتتاريخى، اين چاپ نيز با نواقص و كمبودهايى روبروست:

1. فاقد فهرست تفصيلى به منظور دسترسى آسان به مطالب كتاب است.

2. تقريبا نيمى از كتاب- ظاهرا- بر اساس چاپ دوم كتاب تصحيح شده اما نيمه دومآن مطابق با چاپ سوم است كه طبعا اغلاط فراوان و جا افتادگيهايى دارد. به عنواننمونه:

ص 97 ضرب المثل دوم در عبارت نائينى حذف شده است.

ص 125 دو ضرب المثل در عبارت نائينى حذف شده است.

ص 37 جمله «لا اعطيكم بيدى ..» در تنبيه الأمّة آمده ولى محقق محترم در متنحذف كرده و در پاورقى آورده است.

ص 37 شعر سيد حيدر حلّى در متن تنبيه الأمّة به طور كامل آمده است ولى در اينچاپ ناقص آورده شده و در پاورقى تكميل شده است.

تنبيه الأمة و تنزيه الملة، ص: 28‌

ص 135- 136 پنج، شش كلمه جا افتادهاست.

نيز كلمات افك ص 97، مكشوف ص 103، انحاء فسوق ص 117، تعديل ص 118، ضابط ص 122،مقتضاى نيابت ص 123، ارجحيّت ص 125، رياست روحانيه، محمد بن مسلمة و مسلمة بنمخلّد ص 133، رشته ص 134، استنقاذ ص 139، علميّات، تنبّه، وطنيّه ص 148، مسالكتتنبّه ص 149، اسناد ص 153، شش مورد ص 156- 157، اعلامشان ص 159 به تبع چاپ سومكتاب غلط چاپ شده است.

از اين رو، چاپ كنونى به خاطر مقابله دقيق چند نسخه چاپى و محور قرار گرفتنچاپ اوّل به سال 1327 ق، در بغداد و تصحيح اغلاط فراوان چاپهاى بعدى، هم چنينبرخوردارى از فهرست تفصيلى از چاپهاى قبلى امتياز پيدا مى‌كند.

سيد جواد ورعى تابستان 1381‌

تنبيه الأمة و تنزيه الملة، ص: 33‌

تقريظ آية اللّه آخوند ملّا محمد كاظم خراسانى

بسم اللّه الرحمن الرحيم رساله شريفۀ «تنبيه الأمّة و تنزيه الملّة» كهاز افاضات جناب مستطاب شريعت مدار، صفوة الفقهاء و المجتهدين ثقة الاسلام والمسلمين، العالم العامل آقا ميرزا محمد حسين النائينى الغروى- دامت افاضاته- است،اجلّ از تمجيد و سزاوار است كه ان شاء اللّه تعالى به تعليم و تعلّم و تفهيم وتفهّم آن، مأخوذ بودن اصول مشروطيت را از شريعت محقّه استفاده و حقيقت كلمۀمباركۀ «بموالاتكم علّمنا اللّه معالم ديننا و أصلح ما كان فسد من دنيانا» رابه عين اليقين ادراك نمايند. ان شاء اللّه تعالى.

فى شهر ربيع الأوّل سنة 1327 حرّره الأحقر الجاني محمد كاظم الخراساني محل مهرمبارك‌

تنبيه الأمة و تنزيه الملة، ص: 34‌

تقريظ آية اللّه ملّا عبد اللّه مازندرانىبسم اللّه تعالى شأنه

بحمد اللّه تعالى و حسن تأييده رسالۀ شريفۀ «تنبيه الأمّة و تنزيهالملّة» چنان كه مرقوم فرموده‌اند، اجلّ از تمجيد و براى تكميل عقايد و تصديقوجدانى مسلمين به مأخوذ بودن تمام اصول و مبانى سياسيّه از دين قويم اسلام كافى وفوق مأمول است. فللّه درّ مصنّفه المحقق و جزاه عن الاسلام و اهله خيرا و كثّر فىالفقهاء و المجتهدين امثاله بمحمد و آله الطاهرين صلوات اللّه عليهم اجمعين.

في شهر ربيع الأوّل سنة 1327 حرّره الأحقر عبد اللّه المازندراني محل مهرمبارك‌

تنبيه الأمة و تنزيه الملة، ص: 35‌

[مقدّمۀ مؤلّف]

بسم اللّه الرحمن الرحيم الحمد للّه ربّ العالمين و الصلاة و السّلام على اشرفالأوّلين و الآخرين، و خاتم الأنبياء و المرسلين محمّد و آله الطّاهرين، و لعنةاللّه على اعدائهم اجمعين الى يوم الدّين.

[ترقى اروپائيان و اسارت مسلمانان] و بعد، مطّلعين بر تواريخ عالم دانسته‌اندكه ملل مسيحيّه و اروپائيان، قبل از جنگ صليب، چنانچه از تمام شعب حكمت علميّه بى‌نصيببودند، همين قسم از علوم تمدنيّه و حكمت علميّه و احكام سياسيّه هم، يابواسطۀ عدم تشريع آنها در شرايع سابقه و يا از روى تحريف كتب سماويّه و دردست نبودن آنها بى‌بهره بودند و بعد از آن واقعۀ عظيمه «1» عدم فوزشان را به مقصد، به عدم تمدن و بى‌علمىخود مستند دانستند، علاج اين امّ الامراض را اهمّ مقاصد خود قرار داده و عاشقانهدر مقام طلب بر آمدند.

اصول تمدّن و سياسات اسلاميّه را از كتاب و سنّت و فرامين صادره از‌

______________________________
(1). نهضت علمى و صنعتى در اروپا (رنسانس) در قرن 16 ميلادى.

تنبيه الأمة و تنزيه الملة، ص: 36‌